خواستم اگر اشتباهی هست به پای من نوشته شود/ تئاتر نباید به سینما نزدیک شود

به گزارش خبرنگار فرهنگ و هنر دفاع پرس، نمایش «شیر در زنجیر» به نویسندگی و کارگردانی محسن معینی، در تالار اندیشه حوزه هنری به روی صحنه رفت. این نمایش به دورههایی از زندگی «احمد متوسلیان» میپرداخت. «شیر در زنجیر» حاصل نگرشی اگر نه کامل ولی درست به این شخصیت بود. معینی بدون شعار زدگی و سیاستزدگی که رسم مالوف این آثار شده، اثری بدون تکلف خلق کرده و مخاطب به راحتی با آن روبهرو میشود. استقبال مخاطب از این اثر گویای این است که معینی و گروهش به بیراهه نرفتهاند. جای تاسف است که طول اجرای «شیر در زنجیر» محدود بود و میشد با تمدید اجرا مخاطبان بسیاری را در این رکود تماشگر به سالن کشید.

گفتگوی زیر با محسن معینی درباره «شیر در زنجیر» و ویژگیهای این اثر است. فرصت محدود مصاحبه مجال پرداختن به جزئیات را نداد. با این حال محسن معینی به نکات قابل توجهی در پدید آمدن آثاری از این دست اشاره کرده که قابل ملاحظه است.

دفاع پرس:  کار هنری را از کجا شروع کردید؟

معینی: گروه تئاتر شرنگ را از سال 78 که دانشجوی مقطع لیسانس بودم تأسیس و شروع به کار کردیم و سال 84 برای ادامه تحصیل رفتم آلمان و سال 90 برگشتم به ایران و شروع کردم به اجرای نمایش های جدیدمان. یک نمایش داشتیم به نام عقل دهم که در تماشاخانه ایرانشهر اجرا شد. بعد هم دو نمایش به نام های «بازیگر و زنش» و «آدم خوابش میگیره» که آقای نصریان متن را نوشته بودند و بازی میکردند. همه این کارها را که نام بردم خانم میرحسنی تهیه کننده بودند. در فرهنگسرای نیاوران هم یک کمدی سیاسی به نام توران دخت روی صحنه بردیم. همه کارهایی که من انجام دادم یک انتقاد سیاسی به فراخور زمانه دارد بعد هم کار «بر فرس تندرو» را در برج میلاد روی صحنه بردم که بر اساس متن عمان سامانی کار شد. همچنین هزار آیینه در برج میلاد و آواز پر جبرئیل در مجموعه حوزه هنری، رمی جمرات در فرهنگسرای بهمن و شیر در زنجیر را در تالار اندیشه حوزه هنری اجرا کردیم. من یک تریلوژی مذهبی داشتم در مورد امام حسین(ع)، حضرت زهرا (س) و معراج رسول الله؛ سه موضوعی که دوست داشتم، حالا هم علاقه دارم یک تریلوژی دفاع مقدس کار کنم که اولین آن حاج احمد متوسلیان است. سالهای طولانی بود که من می خواستم درباره این شخصیت کار کنم که بحمدالله موفق شدم.

دفاع پرس: چرا برای اولین تریلوژی سراغ احمد متوسلیان رفتید؟

معینی: احمد متوسلیان از چند لحاظ اولین است. اول اینکه جزء اولین فرماندهانی است که در دفاع مقدس حضور دارد. دوم اینکه هنوز به خاطر ربوده شدنش مورد بحث است و اینکه به خاطر رو در رو شدنش با صهیونیزم جهانی نه فقط اسرائیل. دیگر اینکه احمد متوسلیان نماد است، نماد مقاومت ما دربرابر جریانی که ما هنوز در خارج از کشور با آن درگیر هستیم. یعنی داعش و دیگر ایادی اسرائیل. به نظر من در این حال و هوا مخاطب نسبت به احمد متوسلیان احساس نزدیکی میکند. و می تواند بیان کننده بسیاری از مسائل باشد. نکته دیگر اینکه خود شخصیت خیلی نمایشی و دراماتیک است.

دفاع پرس: «شیر در زنجیر» یک نکته خوبی دارد و آن اینکه یک قصه سر راست ندارد. یعنی داستان نمایش ساختار ارسطویی ندارد. چرا این شیوه را برای کار انتخاب کردید؟

معینی:  دلایل زیادی دارد؛ یک نکته اینکه من یک رویکرد انتقادی دارم نسبت به نمایشهایی که در حوزه دفاع مقدس کار میشود. متاسفانه به دلیل کیفی و تکنیک اجرا ضعیف هستند و خود این باعث میشود تماشاچی دور شود. اما منطق اجرا به منطق متن و منطق شخصیت برمیگردد. ببینید شخصیتی در یک فضایی اسیر است و طبعا چیزی که در ذهن یک فردی که در اسارت است، وجود دارد، یک خط A تا B نیست و برش هایی از یک اتفاق است و چون ما داریم P.O.V احمد متوسلیان را نسبت به اتفاق میبینیم و راوی ما هم زمان را شکسته است. بنابراین ساختار روایت هم از این ذهنیت آشفته تبعیت میکند. یعنی ما برشهایی را میبینیم که در ذهن احمد متوسلیان میگذرد. نکته دیگر اینکه من شکستن زمان را هم بخاطر اینکه به برجسته شدن نماد و قهرمان کمک میکند دوست دارم. کاراکتر از زمان حال یک فلاش بک میزند به آینده دور به آینده نزدیک و بالعکس و این عبور از آینده دور آینده حال و آینده نزدیک باعث میشود ما نماد را همه جا ببینیم. یعنی نماد در کل زمان حضوری مطلق دارد؛ از جمله از الآن تا بی نهایت.

دفاع پرس: من فکر می کنم بازیگران شما وارد شخصیتهای نقششان نشدند یعنی احمد متوسلیان نقشی بازی نمی کند و تنها دارد «احمد متوسلیان» را بازی می کند. نظر شما در این باره چیست؟

معینی: اساسا منطق روایت ما همین بود. چند جایی ما روایت در روایت داریم. ما در شبیه خوانی هم داریم که بازیگر نقش شمر برای امام حسین(ع) گریه میکند. یا بازیگر نقش امام حسین (ع) جاهایی میگوید، امام حسین(ع) گفت. این فاصله که گذاشته میشود یک فایده خوبی دارد و تماشاگر با منطق خودش با اثر روبه رو میشود. دوم اینکه یک راه صادقانه تری برای یک اتفاق است.

اگر ما در صحنه اشتباه میکنیم، این اشتباه به پای ما نوشته میشود نه به پای شخصیت تاریخی. اساسا به لحاظ کارکرد، ذهن دستخوش تغییر میشود. نکته دیگر، حوزهای که من کار کردم و تالیف هم دارم، بحث هرمونوتیک در درام است. یعنی در درامهای مدرن و پست مدرن یک نگاه هرمونوتیکی به اتفاقات و تاویل گرایانه برای من مطلوب است. این باعث میشود که یک برداشت از اتفاقات کنیم که به حال و روز و درد زمانه ما بخورد. همه اینها باعث شد که به این شیوه که در اجرا هم نمود دارد برسیم.

مثلا جایی که تصاویر ما آبستره هستند اتفاقات ما رئال است. جایی هم که تصاویر ما رئال است کمپوزیسیون و اتفاقهای ما آبستره هستند. یعمنی این تضاد باعث میشود که تماشاگر جایی حس نکند این واقعه یک رئالیسم نخ نمای دروغین تقلبی است. میخواهیم تماشاگر بداند که فقط یک روایت میبیند.

دفاع پرس: دکوری که استفده شده خیلی همسو با متن نیست. چرا این طراحی را برای صحنه در نظر گرفتید؟

معینی: چند دلیل داشت، اول اینکه ما صحنههای متعددی داشتیم و صحنههای متعدد بازسازیشان بر صحنه زمان میبرد که خیلی هم جالب نیست. باید میرفتیم به سمت دکوری که برای ما فضاسازی کند تا بتوانیم از تغییر سطح استفاده کنیم و دست پیدا کنیم به کمپوزیسیونهای جذابتری در صحنه. برای من روی صحنه از همه چیز مهمتر، زیبایی است. یعنی همه کادرها و قابها زیبا باشد و تماشاگر گذشته از اینکه یک اتفاق میبیند یک بهره زیبایی شناسانه هم از اثر ببرد. تقریبا تمام تاریخ هنر ما هم همینطور است. من خیلی معتقدم به اینکه اگر یک تئاتری را برای ایرانیها کار میکنیم این اثر قابی زیبا داشته باشد.

رفتن من یه این سمت به من امکان قابهای زیبا را میداد و همینطور امکان بازیهای پرسپکتیوی. نکته دوم این است که من چون دارم یک ذهنیت را روایت میکنم حدااکثر تلاشم را بکنم که به سمت یک امر غیر واقع و ذهنی بروم و خیلی به سمت رئالیزم نروم  که این شکل دکور این امکان را برای ما فراهم میکرد. این را علاوه کنید بر اینکه ما یک قاب صحنه داریم که امکاناتی ندارد و در این قاب ثابت باید یک تغییر سطح داشته باشیم. من باورم بود که این دکور میتواند این کار را بکند. به علاوه منطق نمایشنامه ما هم این امکان را به ما میدهد.

دفاع پرس: یک اتفاق خوبی که در اثر افتاده این است که از بدیهیات اینگونه آثار بهره نبردید مثل خاکریز و اسلحه و ... تنها جایی که استفاده شد در صحنه مجروح شدن «احمد متوسلیان» بود که آنهم بالاجبار باید استفاده میشد. شما این نوع نگاه را قبلا هم تجربه کرده بودید یا اینکه در این کار از آن استفاد شد؟

معینی:  تئاتر نباید به سمت سینما نزدیک شود. تئاتر چارچوب خودش را دارد. در تئاتر باید عناصر مختص به خودش اتفاق بیفتد و من هم مقاومت میکنم در مقابل هر چیزی که تئاتر را از هویت خودش دور کند.

دفاع پرس: بعضی از کارهای دفاع مقدس هستند که میخواستند نوگرایی کنند اما به دلیل استفاده از عناصر انتزاعی به بیراهه رفتند و قصدشان این بود که تظاهر به متفاوت بودن کنند، اما این در کار شما وجود نداشت.

معینی: ما سعی کردیم قلبا وفادار باشیم به یک سری اصول، شما وقتی قلبا وفادار میشوید زیباشناسی شما هم وفادار میشود. ما سعی کردیم ادا در نیاوریم و در روایت منحصر به فرد باشیم. خود شهدا به ما خط میدهند که مثل خودشان باشیم. یک جمله هم بگویم، ریشه ادا در آوردن در بیسوادی است.

دفاع پرس:  چرا حجم موسیقی با کار هماهنگ نیست و از آن کم استفاده شده است؟

معینی: من خیلی محتاطانه از موسیقی استفاده کردم. چون موسیقی به هر حال یک سری احساس را برمیانگیزد و من نمیخواستم این اتفاق بیفتد. برای همین خیلی کم از آن استفاده کردم. در عین حال از موسیقی متفاوتی هم سعی کردم استفاده کنم. در این نمایش از یک سری آثار ارکسترال برجسته از گروهها و سمفونیهای معروف استفاده شده است. آنقدر عناصری مثل موسیقی، رنگ، انفجار و افکت زیاد در نمایشهای این چنینی استفاده شده و به نظر من تماشاچی زده شده، الآن محدود استفاده کردن باعث میشود برای تماشاگر آشنایی زدایی اتفاق بیفتد. دقیقا جایی که تماشاچی منتظر موسیقی است من موسیقی نمیگذارم.

دفاع پرس: ابتدای کار مأمورانی که به اصطلاح سانسورچی هستند راجع به کار کردن در این حوزه حرف میزنند که کار را کمی شعاری کرده است. شما میخواستید کسانیکه کار مدرن یا کلاسیک میکنند را بکوبید؟

معینی:  من واقعا نمیخواستم کسی را بکوبم. نمایشنامههای قدیمی را هم دوست دارم و از آنها یاد گرفتم. حرف شما را هم تائید میکنم که شعاری شده است. بخش اول و آخر نمایش تنها بخشی است که عین جملاتی که گفته شده را نوشتهام. من حرفم این است که نمایشنامه باید در زمان فعلی تولید شود و نسبتی با زمانه ما داشته باشد. اینکه مدام از ما بخواهند به سمت آثاری بروید که مدیران را کمتر به دردسر میاندازد، به نظرم این شکل محافظه کاری ویژگی تئاتر نیست. اینکه از احمد متوسلیان نگویم را نمیتوانم در کار وارد نکنم چون همین را به خودم گفتهاند. برای آثار دفاع مقدس یکسری استاندارد درست کردهاند که باید این باشد. برای همین خروجی این تصمیم گیری این شده کسی نمیرود تئاتر دفاع مقدسی ببیند، اصلا تئاتر نمیبینند. و اما بخش اول و آخر شعار است و این شعار را من نمیدهم، همان مدیران میدهند.

دفاع پرس: استقبال تماشاگران چگونه بود؟

معینی: بسیار استقبال شگفت انگیزی بود. ما هر شب از مردم عکس میگیریم. شکل ظاهری تماشاچیهای ما گویای این است که «احمد متوسلیان» و بزرگان واساطیر دفاع مقدس در بین تمام طبقات اجتماعی ما جایگاه دارند. هنر این خط کشیها را برمیدارد و نشان میدهد همه ما حول یک محور در کنار هم ایستادهایم.