تاریخ، آینه عبرت و درس عبرتی است که در آن حوادث جهان با نقشهای گوناگون تکرار میشود تا آیندگان از حصول علم و اطلاع بر اسباب و علل پیدایش نیک و بد و سود و زیان احوال نیاکانشان پند گیرند و در مقام اصلاح برآیند.
بنابراین یقینا مطالعهی کتب تاریخ ایران برای ما که در این فضا نفس میکشیم و از تحولات آن تاثیر میپذیریم یا تاثیرگذاریم، در کنار کتب تاریخ اسلام برای کسب فیض بصیرت ضروری است.
آنچه کتاب «تاریخ تحولات سیاسی ایران»، در این میان به عهده گرفته است مروری تحلیلی بر تحولات سیاسی ایران و به طور دقیقتر، بررسی مولفههای دین، حاکمیت، مدنیت و تکوین دولت – ملت در گستره هویت ملی ایران است.
از مهمترین ویژگیهای این اثر که موسی نجفی و موسی فقیه حقانی نوشته‌اند میتوان به این موارد اشاره کرد:
اهتمام کتاب بر واقع شدن تحلیلها، افکار و موضوعات در قلمرو اسناد و مدارک متقن تاریخی، سعی در بدون پیچیدگی و اغماض بیان کردن تحلیلهای تاریخی و ارائهی شواهد کافی تاریخی برای آن، پرهیز از افراط و تفریط و سعی در حفظ انصاف و اعتدال (که البته منافاتی با جهت‌گیری فکری داشتن در تحلیلهای تاریخی ندارد و هر تحلیل قاعدتا جهت‌گیری خاص خود را دارد)، محوریت پیگیری خط خیانت و خدمت، خط خودباوری و بحران هویت و خط ارزشهای دینی و ارزشهای بیگانه در تمامی فصول، فاصله گرفتن از دیدگاههای انحصارطلبانهی شرقشناسان در تحلیل وقایع تاریخی، سعی در طرح بحث جداگانه دربارهی ماجرای استعمار و مدرنیزاسیون و نوگرایی ایرانیان در کتاب.
نویسندگان این کتاب در بخشی از مقدمه آورده‌اند:
«صرف عمر گرانمایه به داستان‌سرایی و گفتن و نوشتن و یا خواندن و بخاطر سپردن یادگاری که به دوران‌های پیشینمربوط است و در حال امروزی ما مؤثر نیست، کاری است بیهوده. پس بر ماست که دورنمای حوادث گذشته را باچشم بصیرت در آئینه جهان نمای تاریخ بنگریم و عموم و خصوص آن را با احوال عمومی و خصوصی خود بسنجیم و نتیجه این بحث و تحقیق را در طلب سود و صلاح شخصی و نوعی خویش تکرار کنیم. با تعقیب این روش است که پی خواهیم برد جمله حوادث جهان، همانند چهار فصل سال، پیاپی تکرار میشود و صاحب خرد خواهد توانست ازتاریخ و اطلاع از گذشتهها عبرت گیرد و برای حال و آینده خویش پندها آموزد و تجربه‌ها اندوزد.
کتاب حاضر حاصل تلاش و تحقیقی است که به توفیق الهی پس از چند سال به انجام نهایی رسیده و در برگیرنده مباحثی در زمینه تاریخ تحولات سیاسی ایران طی پانزده قرن دوران اخیر از عصر صفویه تا عهد انقلاب اسلامی معطوف است.
مباحث کتاب بر اساس تاریخ تحولات سیاسی و بر محور (سنوات مهم تاریخی) و وقایعی که به نظر میرسید، نقطهعطف اساسی بوده و به عنوان کلیدی برای یک برهه زمانی تلقی میشده، تقسیم و فصل بندی شده است. در این فصول مطالب بیشتر از حوزه (تاریخ نقلی) به سطح (تاریخ تحلیلی) منتقل گشته و در این قالب با نوعی مباحث اندیشهسیاسی و اجتماعی امتزاج یافته است.
در این اثر سعی شده است موضوعاتی کلیدی و اساسی و بنیادین مثل هویت ملی، مبانی ملیت ایرانیان، سیردولت - ملت در ایران، استعمار غرب، نظامهای حکومتی و ماهیت آنها، اصلاح گران و اندیشههایشان و نهضتها وجنبشهای فرهنگی و اجتماعی و سیاسی و اعتلا و انحطاطها در لابه لای سطور تاریخ جست و جو و برجسته شود.»
گفتنی است این کتاب توسط موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران تاکنون شش بار تجدید چاپ شده است.
