گروه دفاعی امنیتی دفاع پرس:
رضا جهانفر پژوهشگر و نویسنده حوزه دفاع مقدس در مقاله‌ای به بررسی عملکرد
پدافند هوایی در دفاع از خارک در سال‌های جنگ تحمیلی پرداخته است، که بخش ششم و پایانی این مقاله را در ادامه می‌خوانید:
تجهیزات مورد استفاده دفاع هوایی ایران در دفاع از خارک
از جمله رادارهای پدافند هوایی که در سال‌های دفاع مقدس، فرآیند دفاع هوایی از خارک را تحت پوشش خود قرار داد، می‌توان به رادارهای بندر امام (ره)، بوشهر و... اشاره کرد. در این میان هدایت بسیاری از هواپیماهای شکاری و ره‌گیر نیروی هوایی ارتش که وظیفه دفاع از خارک را بر عهده داشتند از رادار بوشهر انجام می‌شد. مرکز کنترل گزارشات (CRC) بوشهر ضمن اینکه در جزیره خارک رادار سطحی نیروی دریایی به کشف اهداف کمک کرده است و کارکنان پدافند هوایی به صورت مأمور در رادار خارک حضور می‌یافتند و اطلاعات مورد نیاز را دریافت می‌کردند.
از جمله سامانه‌های پدافند هوایی زمین پایه مستقر در خارک به سامانه‌های پدافند هوایی هاوک، اسکای گارد، اورلیکن 35 میلی‌متری، سامانه‌های ضدهوایی 23 میلی‌متری و دوش‌پرتاب‌های سام-7 می‌توان اشاره کرد. هواپیماهای اف-14 و اف-4 نیروی هوایی نیز با هدایت رادارهای پدافند هوایی در ایجاد پوشش امن آسمان خارک نقش بی‌بدیلی ایفا کردند. در اکثر مواقع سال‌های جنگ وضعیت آمادگی رزمی در جزیره خارک قرمز بود.
حملات و موشک‌های مورد استفاده عراقیها
عراقیها با استفاده از هواپیماهای میگ-23 و میراژ و بالگردهایی با برد کمتر از 200 مایل به نام سوپرفرلون که مجهز به موشک‌های اگزوسه بودند حملات خود به مراکز نفتی، خارک و کشتی‌های تجاری و نفتکشها را آغاز کردند - نیروی دریایی عراق قبل از آغاز جنگ تعداد 12 فروند هلیکوپتر سوپرفرلون مجهز به اگزوسه در اختیار داشت که بعد از شروع جنگ ناوگان فوق باکمک فرانسوی‌ها تقویت شد - نزدیک‌ترین پایگاه عراقیها برای استفاده در حملات هوایی در نزدیکی شهر «نصیره» قرار داشت که این پایگاه در فاصله‌ای حدود 250 کیلومتری شمال‌غرب خلیج فارس و 500 کیلومتری جزیره خارک بود
لذا در ابتدا عراقیها جهت حمله به کشتی‌ها و جزایر نفتی ایران دچار مشکلاتی بودند. اما در ادامه جنگ فرانسه 5 فروند از هواپیماهای سوپراتاندارد را دراختیار عراقیها قرار می‌دهد تا شراکت خود در جنایات ارتکابی بعثی‌ها را تکمیل کن. – به ویژه اینکه تامدت‌ها خلبان‌های فرانسوی هدایت سوپراتانداردها را برعهده داشتند- . البته درسال‌های 1364 و 1365 و با توجه به ارتقاء سطح روابط عراق و آمریکا و برخی دیگر از کشورها، که منجر به موافقت و یا سکوت غرب در خصوص دریافت برخی تجهیزات جدید نظامی توسط عراق شد، این‌بار عراق 24 فروند میراژ F1 با قابلیت‌های جدید از فرانسه دریافت کرد.
این مسئله منجر به افزایش قابل ملاحظه توان رزمی هوایی عراق شد تا آنجا که برای نخستین بار عراقیها توانایی حمله به مسافت دورتری از عمق خاک ایران نسبت به حملات قبل را کسب کردند. حملات مکرر به پالایشگاه اصفهان و تهران شاهدی بر این مدعاست. به همین ترتیب حملات عراق به جزایر لارک، سیری، بیش از 60 حمله هوایی به خارک دریک دوره 6 ماهه، استفاده از سوخت‌گیری هوایی جهت حمله به مسافت بیشتری در خلیج فارس -که البته با استفاده از حریم هوایی کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز همراه بود- در همین راستا تلقی می‌شود.
بعدها روسیه نیز چندین فروند هواپیما از نوع میگ و سوخو دراختیار عراقیها قرار داد. البته حملات عراقیها در اکثر موارد با پاسخ کوبنده فرزندان ایران اسلامی همراه بود تا جایی که آنها مجبور به تغییر مکرر تاکتیک‌های حمله بودند. به عنوان مثال پس از آنکه در بهمن ماه 1366سه فروند میراژ F1EQ5 عراقی هدف یک فروند اف14 ایرانی قرار گرفتند و یا اینکه تعدادی از میراژها توسط پدافندهوایی ارتش سرنگون شدند، عراقیها تأکید بیشتری بر همراهی میراژهای مسلح به اگزوسه توسط میگ-23، میگ25 و یا حتی بمب‌افکن‌های سنگین توپولوف بی-22 داشتند.
معمولاً میگ‌های 25 جهت مصون ماندن از آتش پدافندهوایی بالاترین سقف پروازی را در آسمان تجربه می‌کردند. باتوجه به همین ارتفاع بالای پرواز، موشک‌ها و یا بمب‌های مورد استفاده آنها فاقد دقت لازم بود و بهره عراقیها از این نوع هواپیما در امور شناسایی سود بیشتری داشت تا بمباران و یا حمله موشکی.
در هجدهم مهرماه 1360 پدافند هوایی نيروی هوايی ارتش جمهوری اسلامي ايران از مبادی ذی‌ربط درخواست دریافت اطلاعاتی در خصوص میگ-25 می‌کند. پیش‌ازاین دریافت میراژهای فرانسوی توسط نیروی هوایی عراق مشخص شده بود. گزارش‌هایی به پدافند هوایی می‌رسد که در آن نوع هواپیمای عراقی نامشخص است. به عنوان مثال در ساعت 19:00 رادارهای سد دز و بوشهر هم‌زمان در حدود 20 الی 30 دقیقه هواپیماهای False Target دریافت کرده‌اند. بررسی‌های بعدی نشان می‌دهد که این مسئله مربوط به هواپیمای میگ-25 بوده است که از جزیره خارک عکس‌برداری کرده است.
بیشتر حملات هوایی میگ-25 برعلیه تهران، اصفهان و خارک بود، البته این مطلب به آن معنا نیست که سایر نقاط کشور از گزند میگ-25 در امان بودند.
یکی از مراحل اصلی پس از اصابت قرار دادن هواپیمای دشمن، بازجویی و کسب اطلاعات از خلبان اسیر شده است. به همین دلیل به اسارت گرفتن و دستگیری خلبان به صورت زنده اهمیت فراوانی برای هر کشوری دارد. در سال‌های دفاع مقدس تعامل انسانی جمهوری اسلامی ایران با اسرا منجر به اقبال اسرای عراقی جهت همکاری با نیروهای ایرانی و ارائه اطلاعات لازم و مورد نیاز شده بود.
فرماندهی پدافند هوایی در تخلیه اطلاعاتی یکی از خلبانان به اسارت درآمده میگ-25، اطلاعات ارزشمندی در خصوص میگ-25 به دست می‌آورد. «برابر اظهارات خلبان میگ-25 اسیر عراقی، برای هدف قرار دادن هواپیماهای میگ-25 شناسایی و بمب‌افکن و شکاری- ره‌گیری می‌توان از مطالب بسیار مهم که ذیلاً شرح داده می‌شود استفاده کرد و به میزان بسیار زیادی از هدف قرار گرفتن بعضی شهرهای ایران به خصوص تهران و قم و اصفهان جلوگیری کرد. پس از بازگشت هواپیمای میگ-25 از مأموریت‌های بمباران یا عکس‌برداری و یا شکاری ره‌گیری برای فرود در پایگاه‌های خود در عراق، اقدام به شیرجه از درون خاک ایران می‌کند و از عمق حدود 200 کیلومتری داخل خاک ایران عمل کم کردن ارتفاع (Descend) می‌کند که در این حالت می‌توان با استقرار آتشبارهای موشک زمین به هوا در مسیر بازگشت آنها در نزدیک مرز، ضربه ناگهانی و غافلگیرکننده به این هواپیما وارد كرد. برای این کار می‌توان یک نقشه خوب و ساده طرح کرد و به کار گرفت:
حال بر اساس اعترافات خلبانان اسیر عراقی به شرح مکان‌هایی که میگ-25 قبل از حمله به خارک اقدام به کم کردن ارتفاع خود می‌کند می‌پردازیم: «پس از بازگشت هواپیماهای میگ-25 از بمباران و یا عکس‌برداری بندر بوشهر و یا جزیره خارک، هواپیماها از ارتفاع 21 کیلومتری به تدریج از نزدیکی جزیره فیلکه کویت شروع به کم کردن ارتفاع کرده و در مرز عراق به ارتفاع 11 کیلومتر می‌رسد. هواپیماهای میگ-25 در زمان بازگشت و اقدام به کم کردن ارتفاع (شیرجه) در خاک ایران و یا برای فرود در پایگاه خود به علل زیر بسیار آسیب‌پذیر است:
الف- ارتفاع این هواپیماها پایین است به‌طوری‌که می‌توان آن را به وسیله موشک‌های زمین به هوای هاوک یا هر نوع دیگر به راحتی هدف قرار داد به شرطی که [اين سامانه‌هاي پدافندي] در محلی قرار داده شوند که مسیر بازگشت هواپیماها و مسافتی حدود 50 کیلومتری مرز عراق باشد زیرا در این منطقه ارتفاع هواپیما حدود 9 الی 10 کیلومتر هست.
ب- هواپیمای میگ-25 در موقع بازگشت و شروع به کم کردن ارتفاع برای فرود سرعتش کاسته شده و تقریباً به 600 کیلومتر در ساعت می‌رسد که در این سرعت می‌توان این هواپیما را با هر نوع موشک زمین به هوا هدف قرار داد.
پ- به علت کم بودن سوخت در موقع بازگشت این هواپیماها نمی‌توانند مجدداً اقدام به اوج گرفتن كند و سرعتش بیشتر از 900 کیلومتر نخواهد بود.
در اول تیرماه 1366 و پس از تخلیه اطلاعاتی خلبانان عراقی، معاون عملیاتی فرماندهی پدافند هوایی از گروه‌های پدافند هوایی تابعه و درگیر جنگ و نوار مرزی می‌خواهد که صحت‌وسقم گفته‌های خلبان میگ-25 را بررسی کنند که در نتیجه مورد تأیید هم قرار می‌گیرد...»
شهدای دفاع هوایی از خارک
در فرآیند دفاع از خارک تعدادی از کارکنان ارتش جمهوری اسلامی ایران به شهادت رسیدند و خساراتی به تجهیزات ارتش –به ویژه نیروی هوایی- وارد شد. از جمله اینکه «در مورخه ششم مهرماه 1359، [یک فروند هواپیمای] شکاری [با معرف پروازی] پرستوی پنج [در] بیست و پنج مایلی شمال خارک در ساعت 0525 سقوط می‌کند»
در واقع دفاع جانانه خلبانان نیروی هوایی و دليرمردان پدافند هوایی از خارك تا ساليان سال زبان‌زد همگان خواهد بود. در طول سال‌هاي دفاع مقدس، شهداي گران‌قدر دفاع هوايي ایران – اعم از آفند هوایی و پدافند هوایی- در خارک شاهدان هميشه زنده تاريخ اين کشور بر استقامت چشمان بيدار فرزندان اين مرز و بوم در خارك خواهند بود. روحشان شاد و راهشان پر رهرو باد.
سخن آخر:
حضور هوشیارانه پدافندهوایی جمهوری اسلامی ایران در مراقبت از جزیره خارک و دفاع در برابر حملات هوایی عراق به جزیره فوق و سایر منابع نفتی، منجر به تضعیف توان رزمی هوایی و موشکی عراق شد. وحشت خلبانان عراقی از رویارویی با سامانه های پدافندهوایی جمهوری اسلامی ایران موجب شد که آنها از ارتفاع بالاتری اقدام به بمباران کنند که به دلیل عدم مهارت وآموزش کافی بیشتر بمب‌ها وموشک‌ها به اهداف اصابت نمی‌کرد. البته فرماندهان ارتش عراق -نظیر وفیق السامرایی- از این مسئله آگاه بودند و در خاطرات خود به آن اشاره نموده‌اند.
نیروی هوایی نیز تجربه حضور24 ساعته خلبانان سرافراز خود بر فراز خلیج فارس جهت اسکورت کشتی های ایرانی و نفتکشها و جزیره خارک را به عنوان سند افتخاری برای ارتش جمهوری اسلامی ایران از جنگ تحمیلی به یادگار گذشت. .همکاری نیروی هوایی با نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در نابودی بخش اعظمی از نیروی دریایی عراق در سال‌های ابتدایی جنگ و حماسه خلبانانی همچون شهید خلعتبری که از او به عنوان قهرمان جنگ دریایی یاد می‌شود تا ابد در ذهن هر ایرانی معتقد و وطن‌پرست به جای خواهد ماند. دلیرمردان پدافند هوایی و خلبانان تیزپرواز نیروی هوایی خاطرات بسیاری از موفقیت‌های خود در برابر هواپیماهای عراقی بر فراز خلیج فارس دارند که مطالعه آنها را به جوانان ایرانی توصیه می‌شود. بهره‌گیری از فانتوم‌ها و اف-14 ها در کنار سایرهواپیماهای ایرانی دارای بهره‌وری ونتایج عملکرد خوبی بود. دفاع هوایی ایران –اعم از آفند هوایی و پدافند هوایی- در دفاع از مرزهای آبی وهوایی کشور تجربه بهره‌گیری مناسب از سامانه‌های آفندی و پدافند هوایی را در کارنامه عملکرد خود دارند.
علیرضا ضیغمی از جمله مدیران ارشد و باسابقه صنعت نفت در خصوص جنگ نفتکشها و نقش نیروهای مختلف نظامی در آن گفت: «در طول دوران جنگ تحمیلی در مجموع حدود ٦ هزار کشتی نفتکش [حامل نفت و فراورده‌های نفتی ایران] در خلیج فارس جابه‌جا شد که تنها ٢ تا ٣ درصد این کشتی‌ها آسیب دید و این موفقیت بزرگی بود که با همکاری کارکنان صنعت نفت و نیروهای هوایی و دریایی ارتش محقق شد؛ البته این آمار به جز کشتی های فرآورده و مواد غذایی بود، کشتی‌های حامل بنزین از حساسیت بالایی برخوردار بود و اکثریت آنها هم به سلامت جابه جا شد.» در واقع اگر دفاع هوایی به ویژه ایستگاه‌های رادار پدافند هوایی و پدافند هوایی زمین‌پایه خارک با همکاری خلبانان طرح پدافندی –نظیر اف 14 و اف-4- حضوری مقتدرانه در برابر هواگردهای عراقی نداشتند این پوشش امن برای خارک و کارکنان صنعت نفت به وجود نمی‌آمد.
