سرویس فرهنگی خبرگزاری دفاع مقدس به مناسبت فرارسیدن هفته دفاع مقدس مروری بر انواع کتاب ها و آثار منتشر شده در حوزه ادبیات دفاع مقدس دارد. در این بخش سعی شده است با نگاهی به هریک از این سبک ها و گونه شناسی اجمالی آنها به آثار و نمونه های شاخص نیز نگاهی داشته باشیم. در بخش سوم آثار حوزه مرور وقایع و اسناد جنگ را از نظر می گذرانیم.
شرح دادنِ آنچه در جنگ بر ما گذشت، از این رو اهمیت ویژهای دارد که نسلهای پس از جنگ را با پرسشی بیپاسخ رها نبینیم. اگر دستاندرکارانِ دفاعِ مقدس اعم از نظامی، محقق، پژوهشگر و... در بازگویی مستندِ وقایع و ارائهٔ یک سیرِ تاریخی کوتاهی کنند، ما بهزودی با جامعهای مواجه خواهیم بود که دو واکنش نشان میدهد:
1. میپرسد و جوابی نمییابد. که در این صورت ممکن است به پاسخهای اشتباهی که دیگران میدهند پناه ببرد.
2. نمیپرسد و بر شنیدههایی کج و معوج و ناراست تکیه میکندو اطلاعاتش در حد گفتگوهای درونِ تاکسی باقی میماند و در این صورت به مروجِ یک انگارهٔ نادرست تبدیل میشود.
در هر دو صورت، وجدانِ دست اندر کارانِ جنگ پاسخی برای خود ندارد. ما نمیتوانیم نسلهای بعد را بر خرابهها بنشانیم. اگر اطلاعاتِ جنگ را درست منتقل نکنیم، در حقیقت خرابهای برای سکونت تحویلِ نسلهای بعدی دادهایم.
اطلاعاتی که در اینجا منظورِ نظر است بر چند گونه است:
1. اسنادِ پشت پردهٔ جنگ (آنچه در اتاقِ جنگ میگذشت. آنچه به فرماندهٔ کل قوا منتقل میشد و...)
2. اسنادِ مربوط به تأثیراتِ جنگ بر زندگی مردم
3. روایت سیر تاریخی وقایعِ آشکار جنگ
4. اسنادِ عملکردِ دستاندرکارانِ جنگ
خوشبختانه در اغلبِ این زمینهها آثاری مکتوب تولید شده است. البته جای تأسف دارد که در حوزهٔ اسناد مربوط به تأثیراتِ مستقیمِ جنگ بر زندگی مردم سندِ اختصاصی و مستقیمی تولید نشده است. این موضوع تا حدی به تمرکزِ بیش از اندازهٔ دستاندرکارانِ مفهوم دفاع مقدس بر چهرههای شاخص بازمیگردد در حالیکه مردمِ عادی، به طرقِ مختلف درگیر جنگ و متأثر از جنگ بودند و این موضوعیست که در حوزهٔ تاریخنگاری و ادبیات جای کار بسیاری میطلبد.
در زمینههای دیگری که از آنها یاد شد نیز اگر چه آثاری تولید شده است، اما نمیتوان به تمامه از این وضع راضی بود. قطعاً هنوز بسیاری ناگفتهها وجود دارد که جامعه تشنهٔ خواندنِ آنها است. ما بهدرستی بر روی تأثیرگذاری مفاهیم مقدس و الهی دفاع مقدس تأکید میکنیم، اما به غلط از انتقالِ بیاضافاتِ مسائل جنگ سر باز میزنیم.
در این نوشته بر برخی از کتابهای مرورگر وقایع جنگ نگاهی انداختهایم:
خاطراتِ هاشمی رفسنجانی نمونهای از اسنادِ پشتِ پردهٔ جنگ
بسیاری به خاطراتِ آقای هاشمی رفسنجانی انتقاد وارد میدانند. این البته اتفاقِ مبارکیست و بهنظرم کسانی که نقد میکنند، خود باید تولیدکنندهٔ مکتوبات و منتقلکنندهٔ اسناد باشند. به هر حال خاطراتِ رئیس اتاقِ جنگ نمونهای کمنظیری برای انتقالِ مسائلیست که در زمانِ جنگ و پشتِ پردهٔ نبرد میگذشته است.
آثاری که وقایع را مرور میکنند
برخی دیگر از آثار، در واقع به نوعی مرورگر وقایعِ مهم و سرنوشتساز هستند. کاملترین نمونه از این نوع، کتابِ «هشت سال اینگونه گذشت» است که به کوشش علی شیرعلینیا و از سوی انتشاراتِ سورهٔ مهر منتشر شده است. این اثر، بر اساس خطِ زمانی (Time line) وقایع آغازین روز نبرد تا پایانِ جنگ را مرور میکند. استفاده از تصاویر، نقلقولها و... این اثر را به یک هندبوکِ جنگ تبدیل کرده است که در عرض مدت کوتاهی خوانده میشود و اطلاعاتی مفید نصیبِ مخاطب میکند.
از همین نویسنده کتاب قطور تر و کامل تری با عنوان «دایرها لمعارف تصویری دفاع مقدس» توسط نشر سایان منتشر شده است که نسخه بسیار کامل تری از «هشت سال اینگونه گذشت» است. در این کتاب نیز از شیوه های متنوع انتقال محتوا مثل گرافیک اطلاع رسان (اینفو گرافی) و جدول ها و نمودارهای آماری و مقایسه ای تصاویر دیدنی آرشیو جنگ استفاده شده اما در عین حال از پیچیدگی دوری شده است.
آثارِ مشابه دیگری نیز پیش از این منتشر شدهاند که اگرچه تکنیکِ «هشت سال اینگونه گذشت» و کتاب «دایره المعارف تصویری دفاع مقدس» را ندارند، اطلاعاتی مفید منتقل میکنند. یکی از این عناوین کتابِ «کارنامهٔ عملیات سپاهیان اسلام در هشت سال دفاع مقدس» است که از سوی مرکز فرهنگی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی منتشر شده است و در آن، اطلاعات مفید نظامی دربارهٔ عملیات مختلف با نقشه و آمار ارائه شده است.
اثرِ مشابه دیگر که فقط به یک عملیات میپردازد، اثرِ «تحلیل عملیات طریقالقدس» است که سرتیب دوم ستاد مسعود بختیاری و سرتیب دوم ستاد نصرتالله معینوزیری آن را نگاشتهاند. این اثر که از سوی سازمان حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران منتشر شده است، بهنوعی تحلیلِ نظامی یک عملیات است.
از دیگر مواردِ مشابه میتوان به کتابِ نسبتاً پرفروشِ «اطلس نبردهای ماندگار» اشاره کرد که به نبردهای ارتش جمهوری اسلامی ایران پرداخته است.
حسام الدین مطهری
