روضه‌خوانی از کجا باب شد؟/ منقبت «حیدر کرار» در نقالی شب‌های احیا

به گزارش گروه سایر رسانه‌های دفاع‌پرس، هنر «نقالی» و «منقبت خوانی» از کهن‌ترین هنر‌های رایج در جوامع مذهبی انسانی است. علاقه به این هنر چنان در ایران زمین رواج داشته است که عده‌ای معتقدند وجود آن را شاید بتوان به عنوان یکی از دلایل عدم شکل‌گیری تئاتر (به معنای یونانی آن) به شمار آورد.

«نقالی» در ایران انواع گوناگون داشته و دارد که مهمترین آن‌ها از نظر چگونگی بهره بردن از وسایل جنبی و نقش‌پذیری را می‌توان به نقالی مبتنی بر تصاویر، پرده و شمایل، نقالی مستند بر متون مکتوب و نقل موسیقایی اشاره کرد که ازجمله ایرانیان از دوران اسلام تاکنون برای مدح اهل بیت (ع) تا شهادتشان از این هنر‌های آیینی استفاده می‌کردند.

مرشد «ابوالفضل ورمزیار»، از اساتید هنر نقالی و پرده‌خوانی که از سال‌ها پیش به عنوان نقال علوی فعالیت کرده است و شاگردان زیادی پرورش داده است. «علی‌نامه» یکی از مهمترین کار‌ها و شاهکار‌های مرشد ورمزیار است که خودش آن را نقطه عطف کارهایش محسوب می‌کند و آن را در کربلا و نجف و حتی آلمان در ایام لیالی قدر اجرا کرده است.

شاهنامه‌خوان برگزیده مراسم ثبت ملی نقالی (سال ۲۰۱۰) در مشهد مقدس و همایش نقالان سراسر کشور (سال ۲۰۱۱) تهران، دو عنصر مهم پایداری ایرانیان را توجه به ملیت و مذهب می‌داند، این دو بال‌های پرواز ما هستند.

وی به اجرای نقالی‌ها و شاهنامه‌خوانی در کشور‌های اتریش، چک، آلمان، عراق، نروژ، فرانسه، قزاقستان و ... پرداخته و اجرای ابداعی نقالی به همراه ضرب زورخانه‌ای و اجرای نقالی به زبان‌های عربی، انگلیسی و فارسی داشته و می‌گوید به نسبتی که از انگلیسی‌ها متنفر است زبانشان را به خوبی می‌داند. وی نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر صحنه‌ای با بیش از پانزده اثر نمایشی است که تجربه بد دوران تحصیل باعث شده تا چند سالی کار نقالی و نمایشنامه‌نویسی را دیر آغاز کند، با این حال الان در حوزه کاری خود موفق و برجسته است.

به مناسبت شهادت امیرالمومنین علی (ع) درباره نقالی علوی و مناسک آن در ایام ماه مبارک رمضان و شب‌های احیا با مرشد ابوالفضل ورمزیار به گفت‌وگو نشستیم:

آقای ورمزیار لطفا از ابتدا درباره نقل و نقالی بین ایرانیان در مدح و ستایش اهل بیت (ع) توضیح دهید چطور شد که اشعاری از بین شاعران در این عرصه‌ها پدید آمد؟

-از آغازین روز‌هایی که حب اهل بیت (ع) بین ایران و ایرانیان ایجاد شد، شاعران در مدح و ستایش و نقل اهل بیت (ع) اشعاری سرودند از رودکی و کسایی مروزی تا دیگر شاعرانی، چون فردوسی بزرگ و فرخی سیستانی که عاشقانه نسبت به اهل بیت (ع) و شخص امیرالمومنین (ع) شعر گفتند.

از همین دوران حماسه نامه‌هایی از عشق به امیرالمومنین (ع) سروده شد به طوری که علی نامه ربیع در وصف علی (ع) در سال ۴۸۲ هجری در دوازده مجلس نوشته شده، اما به تازگی کشف شده است. ربیع قطعا اسم خودش نبوده چرا که برابر سرودن علی نامه که اول ربیع الاول که مقارن با نوروز بوده این شاعر تخلص خود را ربیع می‌گذارد.

علی نامه یک نسخه است و هیچ نسخه بدلی ندارد و از شمار کتاب‌هایی است که اسمشان هم در هیچ کتابی نبوده است، اما بسیار منظومه حماسی شگرفی است و خداوند به من توفیق داد که بعد از دیدن یادداشت استاد شفیعی کدکنی در سالی که به نام امام علی (ع) معروف بود، دنبال این اثر بروم، و با این کتاب آشنا شوم و متوجه شوم که در هیچ کتابی از ادوارد براون تا ترجمه‌های ذبیح الله صفا و سایر تذکره الشعرا‌ها نامی از آن برده نشده و اثر پنهانی است تا وقتی که دیگر در سال ۱۳۸۹ از آن رونمایی شد و من این افتخار را داشتم که در روز رونمایی در دانشگاه علامه طباطبایی از بنده به عنوان خادم میراث علوی یاد کنند و این کتاب چاپ و رونمایی شود. در نهایت اینکه بگویم علی نامه نقالی ما را دگرگون کرده و شکل و شمایل خاصی بدان درباره حضرت علی (ع) داده است.

یعنی تا پیش از علی نامه، کتاب کهن دیگری درباره حضرت علی (ع) موجود نبوده؟

-خب یک کتاب دیگری به نام خاوران نامه از ابن حسام خوسفوی یا خوسی موجود بوده که البته این کتاب با خاورنامه متفاوت است. این حماسه نامه سفر تخیلی حضرت علی (ع) به سرزمین خاوران است و جنگ با دیو و اژد‌های سه سر را تعریف میکنم که من شخصا از آن روایت نمی‌کنم، چرا که معتقدم زندگی علی (ع) آنچنان دارای شگفتی و شگرفی در واقعیت است که نیاز به افسانه سرایی برایش نیست همچنین در روزگار معاصر که معرفت شناسی علوی باید خیلی زیاد باشد لذا من به نقالان جوان توصیه نمی‌کنم که از این اثر استفاده کنند.

بنا بر این تا به حال به نظر می‌رسد که این نخستین اثر است که متعلق به قرن نهم است، اما حال علی نامه شعر شیعی را چهار قرن جلوتر برد یعنی می‌بایست در کتاب‌ها این امر اصلاح شود که کهن‌ترین حماسه نامه شیعی زبان فارسی خاوران نامه نیست بلکه علی نامه متعلق به قرن پنجم است.

سایر آثار در چه زمینه‌هایی هستند؟

منظومه نامه‌های دیگر مثلا حمله نامه که درباره اش چندین کتاب هست و شعرایی، چون آزاد کشمیری، میر نظام الدین خراسانی، فاضل خراسانی و ملابمان علی کرمانی نیز داریم که البته این بمان علی کرمانی زردشتی مذهب بود و پس از شفا گرفتن از امیرالمومنین اسلام آورد و نامش را هم بمان علی گذاشت و، چون طبع شاعری داشت یک منظومه شگرف و زیبا در وصف حضرت علی گفت و خیلی هم مورد احترام و عزت مردم کرمان و یزد قرار گرفت.

حمله حیدری خوانی در ادبیات نقالی با نام حمله خوانی معروف است یعنی کسانی که حمله خوانی می‌کنند به خصوص در ایام سیزده رجب یا بیست و هفتم شعبان که روز فتح خیبر است خیلی مرسوم بوده و در ایام ماه مبارک رمضان هم علاوه بر داستان‌های حماسی، حماسه‌های شیعه منهای علی نامه نقل می‌شده است.

تفاوت منقبت خوانی و مناجات خوانی چه چیز بوده است؟

مناقب خوانی را تشیع انجام می‌دادند یعنی اشعار نظم و نثر در قالب‌های قصیده و غزل، دو بیتی و رباعی را با آواز و دستگاه‌های خاص فارسی زبان می‌خواندند که با سبک و ویژگی خاصی بار معنایی خاصی هم داشت.

اما منقبت خوانی با فضائل خوانی متفاوت است و یک معنی ندارند. چرا که وقتی شیعیان از عصر ولایت علی (ع) اصرار زیاد داشتند که عشق خود را به امام علی (ع) به صورت منقبت نشان دهند، اهل تسنن هم از میانه قرن ششم حماسه نامه‌هایی درباره اصحاب اولا و کبرای پیغمبر (ص) برای احترام به صحابه گفتند که البته قابل اهمیت هم هست، اما در حقیت این نوع شعر که فضیلت و بزرگداشت دیگر صحانه منهای علی (ع) است را فضائل می‌گفتند.

بنا بر این با توجه به این تفاوت ما نمی‌توانیم بگوییم برای علی (ع) فضائل خوانی میکنیم مثل حمزه نامه (عمومی پیامبر که به او سیدالشهدای احمد می‌گفتند) یا عمر نامه و ... ایجاد شده است.

نقالان چه رسوماتی را برای ایام شب‌های قدر و شهادت علی (ع) از قدیم الایام به جا می‌آوردند؟

-اول از همه مناجات خوانی بود کاری که نقالان انجام می‌دادند تا علاوه بر آگاه سازی مردم اشعاری در سحر‌های ماه مبارک رمضان همراه با آواز‌های آیینی بخوانند یا حتی در شب‌های قدر ابتدا از درب مناجات قصیده و غزل ذهن‌ها را آماده می‌کردند به گونه‌ای که مدح مداحان و نوحه خوانی از همین جا‌ها باب شد.

یعنی روضه خوانی از کجا باب شد؟

-روضه از آنجایی باب زبان‌ها شد که مردم در دوره‌ای برای مقاتل اهل بیت (ع) به مجالس روضه الشهدا خوانی می‌رفتند که یک مقتل معروف بود کم کم بین مردم باب شد در ماه‌های مبارک رمضان و محرم به این مجالس می‌رفتند و کسی می‌پرسید از دوست یا فامیلش که کجا می‌روی، آن فرد به جای گفتن مجلس روضه الشهدا، می‌گفت روضه می‌روم و این هم تا الان باقی ماند والا از اسم یک کتاب وام گرفته شده است.

نکته دوم در باب رسومات مراسم احیا ماه مبارک و شب‌های احیا بحث معرفت شناسی امیرالمومنین (ع) حیدر کرار است وگرنه خواندن بحر طویل و علی علی مولا و لق لقه زبان هو هو هیاهو کردن، معرفت حضرت امیر (ع) نمی‌آورد. معرفت شناسی علی (ع) یعنی رفتار، کردا، گفتار، منش، کنش و خلاصه همه چیز، چون قضاوت‌های امیر را کسب کردن است.

بسیاری داستان قضاوت‌های علی (ع) در نقالی‌های علوی مطرح می‌شود چرا که نشان از دانش و فراست و عمل نیکوی امیر المومنین (ع) دارد و این قضاوت‌ها در هر زمانی شنیدنش جذاب، جالب و موثر است مثلا داستان سر بریده‌ای که سه روز بعد حضرت علی (ع) گفتند که فلان فردی سه روز است که مرده است و درست هم بود با اینکه آن زمان علم چنین تشخیصی در جامعه وجود نداشت.

نکته سوم در این باب نقالی این است که در هر کجا که به نام نامی امیرالمومنین (ع) دفتری آغاز می‌شود، حتما سری هم به شاهنامه زده می‌شود و از حکمت‌ها و داستان‌های آن شاهد مثال آورده می‌شود.

خوشبختانه تشیع حکیم ابوالقاسم فردوسی هم اثبات شده و در برخی ایام شب‌های قدر نقال‌ها به مواردی از شاهنامه می‌پرداختند که بگویند فردوسی هم افکار شیعی داشته که البته هم کاملا درست است و فردوسی قطعا شیعه بوده است.

همانطور که می‌دانید بین همه شهر‌های ایران، طبرستان یا مازندران کنونی تنها مکانی بوده که در هیچ زمانی دروازه اش به روی دشمن گشوده نشده و هیچ سپاهی به آنجا نرسیده از عرب و مغول و اقوام دیگر تنها چیزی که توانسته در این مکان نفوذ کند، حب اهل بیت (ع) و محبت علوی به این سرزمین از شمال تا جنوبش بوده است و شاعر استاد فیروزکوهی هم در این باره نکته‌ای را به همین شرح اشاره کرده که شمشیری از کوه‌های طبرستان عبور نکرده الا حب اهل بیت (ع) که کوه و در و دشت را در نوردیده است.

حتی نیما یوشیج که شاید کسی نداند در وصف امیر (ع) شعر داشته درباره علی (ع) بدین شرح سروده است:

گفتی ثنای شاه ولایت نکرده‌ام

بیرون ز هر ستایش وحد ثنا علی است

چونش ثنا کنم که ثنا کرده خداست

هرچند، چون غُلات نگویم: خدا علی است
شاهان بسی به حوصله دارند مرتبت

لیکن چو نیک در نگری پادشا علی است

گربگذری ز مرتبه کبریای حق

بر صدرِ دور زودگذر کبریا علی است

بسیار حُکم‌ها به خطامان رود ولی

در حقِّ آن که حُکم روَد بی خطا علی است

گر بی خودم، وگر به خود، اینم ثناش بس

در هر مقام بر لبم آوای یا علی است

نکته پایانی باقی نمانده است؟

-علاوه بر همه این‌ها خیلی نویسندگان و شاعران حب علی (ع) در دلشان نفوذ کرد از جرجی زیدان نویسنده و روزنامه‌نگار مسیحی لبنانی تا شخصیت‌های دیگر هر چند که شاید در دل هم داشتند و به زبان نیاوردند، با این حال این را بدانیم که این حب چیزی نیست که امیر (ع) بدان احتیاج داشته باشد این ما هستیم که باعث افتخارمان است امیرالمومنین (ع) ما را دوست داشته باشد؛ و در نهایت دراین شب‌های عزیز از همه دوستان التماس دعا دارم و انشالا که خدا همه مردم ما را حاجت روا کند.

منبع: فارس

انتهای پیام/ 900