ساواک ؛ دستگاه سرکوب و شکنجه/ ساختار تشکیلاتی ساواک چگونه بود؟

گروه دفاعی - امنیتی دفاع پرس، سازمان اطلاعات و امنیت کشور معروف به ساواک، از اسفند سال ۱۳۳۵ تا بهمن ۱۳۵۷ سازمان اصلی پلیس امنیتی و اطلاعاتی ایران در زمان سلطنت محمدرضاشاه پهلوی بود که در طی دورانی از جنگ سرد، به مدت ۲۲ سال نبض امنیت داخلی و اطلاعات خارجی ایران را در دست داشت. ساواک در کنار مبارزه با فعالیتهای جاسوسی و نفوذی خارجی، در سرکوب مردم و مبارزین سیاسی ونظامی علیه شاه فعالیت گستردهای داشت. از میان 10 اداره ساواک، به طور مشخص اداره کل سوم ساواک، قدرت و اختیارات بسیاری در توقیف ، بازجویی و شکنجه و در یک کلام، سرکوب مبارزین داشت. مقر سابق ساواک در خیابان سلطنتآباد (پاسداران فعلی) تهران قرار داشت.

سه سال پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، سازمان اطلاعات و امنیت کشور در اسفند ۱۳۳۵ با تصویب مجلس شورای ملی تأسیس و بهعنوان یکی از زیرمجموعههای نخستوزیری تأسیس شد. تا پیش از تأسیس ساواک، شهربانی و به طور مشخص، اداره اطلاعات شهربانی، مسئولیت برقراری امنیت کشور را برعهده داشت.

از سال ۱۳۴۲ بخشهایی تخصصی تشکیل و چارت سازمانی آن توسعه یافت، بهطوریکه از ۵۳۰۰ افسر تماموقت و تعداد بسیار اما نامعلومی از خبرچینان پارهوقت تشکیل شد. ساواک همچنین با تأسیس اداره کل ضد جاسوسی، به مبارزه با فعالیتهای جاسوسی و نفوذی بیگانگان در ایران مشغول شد.

ساواک در سرکوبی عناصر ضد نظام سلطنتی فعالیت گستردهای داشت. به طور مشخص اداره کل سوم ساواک،به عنوان عامل «شکنجه» و «قتل» عناصر ضدسلطنتی شناخته میشد. چنانکه بین سالهای ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۵، تعداد ۳۶۸ تن از چریکهای مسلح ضد حکومت سلطنتی را در درگیریهای مسلحانه به قتل رسانده و در بین سالهای ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ (پیش از سرنگونی حکومت شاهنشاهی) حدود ۱۰۰ زندانی سیاسی را به قتل رساندهبود.

این سازمان به ویژه در سالهای دهه ۱۳۵۰ و قبل از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷، «نفرتانگیزترین و مخوفترین» نهاد حکومتی در بین مردم بهشمار میآمد. بنابر اظهارت زندانیان ساواک و سازمانهای مدافع حقوق بشر، بارها بازجویان ساواک از فشار و خشونت و تکنیکهای شکنجهاستفاده می کردند. برخی از شکنجههایی که ساواک آن ها را انجام میداده است، شامل شلاقزدن و کتکزدن و در موارد مرتبط با چریکهای مسلح، واردآوردن شوک الکتریکی، داخل نمودن خردهشیشه و یا آب جوش در مقعد، بستن وزنههای سنگین به بیضه و کندن و کشیدن دندان و ناخن برای اعتراف و کسب اطلاعات از مبارزین سیاسی  و چریکهای مسلح میشد.

با اوجگیری انقلاب اسلامی در ایران، شاپور بختیار که تازه نخست وزیر شده بوده در یکی از اولین اقدامات دستور انحلال ساواک را داد و رئیس پیشین ساواک تیمسار نصیری که در آن زمان سفیر ایران در پاکستان بود به ایران فراخوانده شد و به زندان افتاد، که این اقدامات نتیجهای در بر نداشت. با پیروزی انقلاب اسلامی، نصیری دادگاهی شد و در نهایت دادگاه انقلاب رای به اعدام وی داد و این حکم بلافاصله اجرا شد.

ساختار تشکیلاتی

ارتشبد حسین فردوست درباره ی پیشینه و نمودار تشکیلاتی سازمان ساواک چنین می نویسد:

در سال 1340 از سوی محمدرضا مأمور تجدید سازمان و راه اندازی سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) شدم [...]. در نخستین قدم، شناخت سازمانی که مأمور راه اندازی آن بودم ضرورت داشت. وضع سازمان را مطالعه کردم و با تک تک مدیران کل بحث نمودم. بدین ترتیب، مشخص شد که از سال 1335، ساواک توسط 10 مستشار آمریکایی طبق قواره ی سازمان خودشان سازماندهی شده است. با این تفاوت که چون فعالیت خارجی ایران ناچیز است، مانند سیا بدان سازمان مستقلی نداده و این وظایف را به همراه وظایف امنیتی درون یک سازمان گنجانیده و نام آن را سازمان اطلاعات و امنیت کشور گذارده اند. همان طور که قبلاً گفته ام، اطلاعات در مفهوم بین المللی آن به معنای اطلاعات خارجی است. بنابراین ساواک دو وظیفه اطلاعاتی (خارجی) و امنیتی (داخلی) را به عهده داشت و تلفیقی بود از دو سازمان «سیا» و «F.B.I»؛ بدین ترتیب که ادارات کل سوم و هشتم وظایف «F.B.I» و ادارات کل دوم و هفتم وظایف سیا را انجام می دادند. چارتی که توسط هیأت مستشاری آمریکا از سال 1335 پیاده شده بود به شرح زیر بود:

1- رئیس ساواک؛

2- معاون یکم (عملیاتی)؛

3- معاون دوم (اداری)؛

4- اداره ی کل یکم (امور اداری)؛

5- اداره ی کل دوم (کسب اطلاعات خارجی)؛

6- اداره ی کل سوم (امنیت کشور)؛

7- اداره ی کل چهارم (حفاظت پرسنل و اسناد و اماکن)؛

8- اداره ی کل پنجم (امور فنی)؛

9- اداره ی کل ششم (امور مالی)؛

10- اداره ی کل هفتم (بررسی اطلاعات خارجی)؛

11- اداره ی کل هشتم (ضد جاسوسی). (11)

براساس مندرجات اسناد سال 1352 ساواک (معاونت بررسی های استراتژیک)، نمودار تشکیلات حوزه ی ریاست ساواک شامل بخش ها و واحدهای زیر بود:

1- دفتر ریاست ساواک 2- دفتر قائم مقام ساواک 3- صندوق ویژه ی مشاوران رئیس ساواک 5- کنترلی 6- بازرسی کل 7- دبیرخانه ی شورای امنیت ملی 8- پیمان ها (12)

ارکان ساواک

براساس شرح وظایف، مأموریت و عملکرد ساواک و به علاوه آن گونه که از اسناد و اطلاعات به جا مانده از آن دوران، به ویژه اظهارات و اعترافات افراد بسیار مطلع و نزدیک به آن تشکیلات، از جمله حسین فردوست برداشت می شود؛ بعضی ادارات کل و سازمان های زیر مجموعه ی ساواک، در مقایسه با بقیه، نقش و مأموریت اصلی و عمده را به عهده داشتند. از میان این مجموعه ها، می توان به سازمان اطلاعات خارجی یا اداره های کل دوم و هفتم ساواک، سازمان امنیت داخلی یا اداره ی کل سوم ساواک و سازمان ضد جاسوسی یعنی اداره ی کل هشتم ساواک اشاره کرد. با توجه به جایگاه و مأموریت و نقش این سازمان ها و ادارات کل، شرح اجمالی درباره ی ساختار و عملکرد و وظایف آنها خالی از فایده نیست.