وقایع نگاری های جنگ؛ مبنای خلاقیت های هنری

سرویس فرهنگی خبرگزاری دفاع مقدس به مناسبت فرارسیدن هفته دفاع مقدس مروری بر انواع کتاب ها و آثار منتشر شده در حوزه ادبیات دفاع مقدس دارد. در این بخش سعی شده است با نگاهی به هریک از این سبک ها و گونه شناسی اجمالی آنها به آثار و نمونه های شاخص نیز نگاهی داشته باشیم. در بخش چهارم آثار حوزه وقایع نگاری جنگ را از نظر می گذرانیم.

وقایع نگاری ها همواره مبنای بسیاری از خلاقیت های هنری بوده اند. در میان آثار نویسندگان بزرگ و حتی متوسط، در بین آفرینش های هنرمندان هنرهای تجسمی و لابه لای تصاویری که سینماگران بر صفحه نقره ای سینماها نقش زده اند به موارد متعددی برمی خوریم که از روی وقایع نگاری ها الهام گرفته شده اند. در این میان قطعاً نقش و اثر آثار جنگی نمود ویژه ای دارد.

وقایع نگاری ها بر دو گروه مستقیماً اثرگذار است:

1.      مخاطب عادی

2.      مخاطب خاص

مخاطبان عادی وقایع نگاری ها در حد تأثر یا هیجان زدگی در معرض تشعشع وقایع نگاری قرار می گیرند. آن ها از جمله بهترین مروجان وقایع نگاری ها هستند و مکتوبات این چنینی را دست به دست می گردانند و گوش به گوش دیگران را از محتوای آن ها با خبر می کنند.

مخاطبان خاص کارکردی ویژه تر دارند. آن ها علاوه بر بهره مندی شخصی و محظوظ شدن فردی، سعی می کنند تا فوراً دیگران را هم در معرض تشعشع واقعه ای که در گذشته روی داده و حالا یک روایت از آن به نسل امروز رسیده قرار بدهند. نتیجه چنین احساس حرکت و جهشی، تولید آثار هنری است.

این همه که گفته شد بیش از پیش یادآوری می کند که وقایع نگاری در بحبوحه کارزارها و وقایع بزرگ، وظیفه ای است که در طول زمان اثرات جنبی خود را نشان می دهد. به بیان دیگر وقایع نگار دانه ای را می کارد که محصول آن هر روز بارورتر و بالنده تر می شود؛ اگر نسل های بعدی قدرشناس باشند.

خوشبختانه واقعه دفاع مقدس اقشار مختلفی را درگیر کرد که در میان آن ها نویسندگان و اهالی قلم نیز حضور داشته اند. همین حضور باعث ثبت وقایعی شده است که امروز می توان از آن ها برای خلق هنری نو بهره برد. در ادامه به معرفی کوتاه برخی نمونه ها از این آثار خواهیم پرداخت:

1.      وقایع نگاری جنگ زدگان:

منظور ما از وقایع نگاری قطعا چیزی جدا از خاطره نویسی منظم و با توصیف است. وقایع نگاری به تعبیری نازل ترین سطح تاریخ نگاری است که عموم مردم توانایی انجام آن را با کیفیت مختلف دارند. وقایع نگاری را می توان عمل ثبت وقایع برجسته با قید زمان و مکان دانست. از این رو باید گفت وقایع نگاری های جنگ زدگان در حین و پس از جنگ تحمیلی بسیار اندک بوده اند اما همین کم نیز، قابل تأمل و بررسی است. در میان این آثار می توان به کتاب کوچک «پشت دیوارهای شهر» اشاره کرد که نویسنده در آن کوشیده است رویدادهای اشغال خرمشهر و آوارگی پس از اشغال خرمشهر را مختصر و مفید ثبت کند.

پشت دیوارهای شهر را نوعی وقایع نگاری خصوصی میتوان نام نهاد. در این اثر خبری از شخصیت های برجسته جنگ نیست. ما جز سایه ای از جهان آرا چیزی نمی بینیم اما همان سایه هم به قدر کفایت بزرگ هست تا بر سر خواننده بیفتد. نثر اثر روان است و فضای نوجوانانه ای که راوی کتاب دارد، بر جذابیت و خوش طعمی اثر افزوده است.

این اثر را انتشارات سوره مهر منتشر کرده است.

2.      وقایع نگاری رویدادهای خاص

خاطرات بمباران ها و موشک باران ها هنوز زنده است. هنوز خیلی ها وقتی صدای هواپیمایی از نزدیک می آید هول می کنند و می ترسند که مبادا دشمن باشد. اما برخی هم هستند که دیگر چیزی به یاد ندارند. بچه های کوچکی که در دو مدرسه هدف حمله موشک قرار گرفتند و بدن های تکه پاره شان را به یادگار برای والدین شان باقی گذاشتند.

ثبت چنین واقعه ای از دو جهت مهم و ضروری بوده است: نخست آن که مظلومیت باید در تاریخ بماند. و دوم آن که مظلومیت باید منبع الهام برای خلق هنری شود.

خوشبختانه آقای جعفر کاظمی در تحقیق قابل قبولی توانسته است دو واقعه هولناک حمله موشکی دشمن به مدارس را ثبت کند. «نیمکتهای سوخته» عنوان اثری دو جلدی از آقای کاظمی است که در آن ها واقعه حمله به مدارسی در بروجرد و مدارسی در میانه ثبت و روایت شده است.

برای دانستن روایتی هولناک و تکان دهنده مطالعه هر دو اثر نیمکتهای سوخته توصیه می شود.

3.      وقایع نگاری شخصیت های درگیر جنگ

دانستن موقعیت و عملکرد شخصیت های برجسته در جنگ از جهات مختلف وسوسه انگیز است. گاهی برای قضاوت کردن شخصیت ها، گاهی برای دانستن اثراتی که بر جنگ داشته اند و گاهی برای تحلیل شخصیت شان است که می کوشیم اسناد باقی مانده از آنان را بررسی و مرور کنیم. در میان کسانی که همواره شخصیتی جالب توجه داشته است، شخصیت دکتر مصطفی چمران است که شخصیتی چند بعدی و ممتاز دارد. امروز درباره بسیاری از شخصیت های جنگ آثاری نوشته شده است اما کمترند بزرگانی از جنگ که در زمان حیات خود و پیش از شهادت به امر مهم نوشتن و ثبت کردن پرداخته باشند. شهید چمران یکی از مهم ترین شخصیت هایی است که ثبت و نگارش وقایع را در کنار درگیری ها و گرفتاری های دیگر مهم شمرده است.

حاصل این اهمیت قائل شدن به وقایع نگاری انتشار کتاب «کردستان» است که چمران در آن به وقایع عجیب و غریب کردستان می پردازد. کردستانی در جنگ، در حال تجزیه، در التهاب. جالب است بدانید که یکی از منابع مورد استفاده ابراهیم حاتمی کیا برای ساخت فیلم «چ» همین اثر بوده است. تا جایی که مهدی چمران –برادر شهید مصطفی چمران- فیلم حاتمی کیا را برداشتی صادقانه از کتاب کردستان برادرش معرفی کرده است.

از دیگر شخصیت هایی که به وقایع نگاری جنگ پرداخته اند می توان به شهید بااستعداد، هوشمند، هنرمند و مظلوم شهید بهروز مرادی اشاره کرد. متأسفانه هنوز موقعیت انتشار وقایع نگاری های این شهید عزیز فراهم نشده و کتابی از او امروز در دست ما نیست، اما قطعا نوشته جات کسی که روزی بر سر در خرمشهر نوشت «جمعیت 36 میلیون نفر» برای ما حرف های زیادی برای گفتن دارد. بی شک نگریستن به جنگ از زاویه دید مردی که نگذاشت جمله «آمدیم تا بمانیم» دشمن از دیوارهای شهر پاک شود لذتی تازه دارد.

حسام الدین مطهری