«ولایت و حکومت»

«ولایت و حکومت» کتابی برگرفته از بیانات مقام معظم رهبری درباره «ولایت و حکومت» است.

محتوای این کتاب در بردارنده موضوعات پیرامونی ولایت و حکومت، چهارده قرن پس از بعثت آخرین نبی است. از چهارده قرن پیش، کاروان مقدسِ اسلام با رسالتی بزرگ به راه افتاده است. این کاروان، در طول مسیر خود، از کوه‌ها و دریاها و دشتها و گردنه‌های بسیاری عبور کرده است. چه بسیار راه‌زنان که به این کاروان حمله برده و خساراتی به آن وارد کرده‌اند. چه بسیار کسانی که در طول راه، خسته شده‌اند و از ادامه راه بازمانده‌اند و یا راه‌شان را عوض کرده اند و خود کاروان دیگری شده اند با ادعای دروغین اسلام.

چه بسیار دوره هایی که حرکت کاروان، کند و تند شده است. چه بسیار کسانی که در این کاروان به دنیا آمده‌اند و چه بسیار کسانی که در این کاروان عمرشان به پایان رسیده است و چه بسیار دفعاتی که همه‌ی افراد کاروان، به‌طور کامل تغییر کرده‌اند. ولی هیچگاه این کاروان از حرکت باز نایستاده و از مسیر خود منحرف نشده است. حتی به دفعات مکرر تلاش شده است که همراهانی دروغین، به کاروان نفوذ کنند و حرکت او را متوقف کنند و یا از مسیر منحرف سازند، اما...

این کاروان روزهای بسیاری را بدون آب و غذا سپری کرده است. به دفعات، لازم بوده که در دل سیاهی شب حرکت کند و روزها در گوش‌های بخزد تا از دیده‌ها پنهان باشد. افراد بسیاری در طول راه، از کاروان جدا شدند و افراد بسیاری هم بودند که در کاروانهای دیگر و در جهتی دیگر حرکت می‌کردند، اما به کاروان اسلام ملحق شدند، چنانکه گویی از ابتدا همراه همین کاروان بوده‌اند.

ما امروز بعد از چهارده قرن، میراث‌بر حرکتی هستیم که هیچگاه از کمی تعداد و نفرات نهراسید. آرام آرام بزرگ شد و آرام آرام حرکت کرد تا رسید به امروز که بعد از چهارده قرن، ما خودمان را در این کاروان می‌بینیم. خدا را سپاس می‌گوییم که در این کاروان، چشم به جهان گشودیم، و آرزو داریم که در همین کاروان، چشم از جهان ببندیم.

بر خود وظیفه می‌دانیم که به شکرانه‌ این نعمت، با گذشته حرکت کاروان آشنا شویم. هدف، جهت و نحوه‌ حرکت کاروان، راهزنان میانه راه و وظیفه‌ خود را در کاروان بشناسیم. به آنچه شناختیم، عمل کنیم و به دیگران نیز بیاموزیم؛ به دیگرانی که بعد از ما می‌آیند و بعد از ما، همراه این کاروان هستند، چرا که حرف‌هاى ما سازنده تفکر آیندگان نسبت به ما و تبیین‌کننده جهت و وضع ماست.

حرکت کاروان با ما شروع نشده و با ما ختم نخواهد شد. امروز این ما هستیم که میراث‌بر گذشتگان و میراث‌دهنده به آیندگان هستیم و تقدیر این گونه رقم خورده که در نقطه‌های حساس از این حرکت قرار داشته باشیم.

بررسیِ گذشته، نشان از تأیید حساسیت این زمان دارد و آیندگان نیز بر این ادعا صحه خواهند گذاشت. لازم است که وضعیت کنونی خودمان را به درستی شناسایی کنیم و با بهره‌گیری از تجربیات گذشته، نسبت به آینده، تصمیمات صحیحی اتخاذ کنیم. ما امروز بعد از چهارده قرن، شاهد فراگیر شدن پیوستنِ دلهای مشتاق به کاروان اسلام در جهان هستیم و همین‌طور شاهد دشمنی فراگیر با این کاروان.

تقدیر این گونه رقم خورده که در نقطه‌های حساس از این حرکت قرار داشته باشیم، پس باید مراقب باشیم و به گونه‌ای عمل کنیم که آیندگان، ما را به خاطر عملکرد امروزمان سرزنش نکنند. به گونه‌ای عمل کنیم که خداوند از ما، آنگونه انتظار دارد.

ما امروز شاهد بیداری اسلامی و انقلاب‌های مختلفی در جهان هستیم و یکی از مباحثی که پرداختن به آن بسیار مهم است، مسئله‌ ولایت و حکومت است. مسئله‌ای که از آغاز حرکت کاروان اسلام مطرح بوده و می‌بایست تبیین شود.

اینکه ولایت و حکومت چه نقشی در میان سایر اجزای اسلام دارد؟ چه جایگاه و ارتباطی با دیگر ارکان اسلام دارد؟ درجه‌ اهمیت مسئله‌ی حکومت در اسلام چیست؟ آیا می‌توان نسبت به آن منفعل یا بی‌تفاوت بود؟ در طول تاریخ اسلام، نسبت به این مسئله چگونه برخورد شده است؟ بشر در این بحث تا چه حدی از خود اختیار دارد؟ جایگاه و نقش پیامبر اسلام و همچنین سیره و عمل ایشان در مورد مسئله‌ ولایت و حکومت چه بوده است؟ آیا مسئله‌ ولایت و حکومت تنها در صدر اسلام مطرح بوده و بعد از آن قابل تداوم نبوده است؟ ائمه‌ معصومین چه جایگاه و نقشی در این زمینه داشته‌اند و سیره‌ ایشان چگونه بوده است؟ مسئله ولایت و حکومت یک امر الهی است یا بشری؟ این مسئله، یک مسئله‌ی فطری است یا تشریعی؟ آیا خداوند متعال در این زمینه قوانینی وضع نموده است؟ و ده ها سؤال دیگر که همه‌ی اینها در طول تاریخ اسلام مطرح بوده است و علمای مختلفی نسبت به این مباحث، نظراتی داشته‌اند.

کتاب حاضر امروز بعد از چهارده قرن به این مباحث، به صورت یکجا و در کنار هم می‌پردازد. اجتماع همه این مباحث، نعمتی بزرگ است که شامل حال ما شده است. اما این مباحث توسط چه کسی و یا چه کسانی مطرح شده است؟ در همه‌ کتاب‌های مرکز صهـبا، پاسخ این سوال، تنها یک نفر است. کسی که وقتی می‌خواهی او را معرفی کنی، می‌ترسی که نتوانی خوب و کامل توصیف کنی، می‌ترسی که نتوانی همه‌ ابعاد وجودی او را بیان کنی، که نتوانی همه‌ شعاع‌های انوار او را درک کنی، که کم بگذاری. حتی می‌ترسی که به هنگام معرفی دوستدارانش، نتوانی دامنه‌ حقیقی و وسیع دوستدارانش را ببینی و محدود نشان دهی. و از طرفی هم دقت می‌کنی که زیاده نگویی، آن قدر که فاصله‌ او با امام معصوم، قابل تشخیص نباشد.

چقدر این ترس‌ها مانع از نوشتن درباره‌ او می‌شود. با این وصف می خواهی نام او را ببری؛ اما دلت نمی‌گذارد که به همین راحتی، نام او را جاری کنی. باید به اندازه‌ چهارده قرن، برای او مقدمه تصور کنی تا بعد بخواهی خودش را به ذهن بیاوری و بعد به خود اجازه دهی نام او را جاری کنی. و بعد درود بفرستی بر پیامبر و اهل‌بیت پیامبر، به شکرانه‌ جاری شدن نام او و بعد دعایی بکنی برای تعجیل در فرجِ مولای او.

* دامنه اسناد تشکیل‌دهنده‌ی کتاب

حال که موضوع کتاب و مؤلف محترم آن مشخص شد، لازم است توضیحاتی در مورد محتوای کتاب داده شود. این کتاب شامل مجموعه بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در ارتباط با موضوع ولایت و حکومت که از سال 1353 تا 1390 توسط ایشان ایراد شده است.

این پراکندگی زمانی، خود به سه بخش اساسی قابل تقسیم است. بخش اول شامل بخشی از سخنرانی‌های پیوسته‌ایست که در ماه مبارک رمضان سال 1353 ایراد شده و «طرح کلی اندیشه‌ اسلامی در قرآن» نام دارد؛ این نامی است که توسط خود ایشان، در همان ایام انتخاب شده است.

در این سخنرانی‌های سلسله‌وار، مباحث بسیار مهمی درباره ولایت و حکومت مطرح شده است که در کتاب خواهید خواند. البته مباحث طرح کلی اندیشه‌ اسلامی در قرآن، مطالبی سرشار از معارف ناب است که شامل موضوعات ایمان، توحید، نبوت و ولایت است که جا دارد به صورت یکجا و در کنار هم دیده و خوانده شوند.

شاید مخاطب محترم، کتاب کوچکی را تحت همین عنوان دیده باشد، اما باید عرض کرد که این کتاب کوچک، تنها شامل خلاصه‌ای بسیار کوتاه از جلسات است و متن اصلی و کامل این جلسات که در مسجد امام حسن‌علیه‌السلام در شهر مشهد برگزار شده، تاکنون به‌صورت یکجا و در کنار هم منتشر نشده است و امیدواریم متن کامل این جلسات را با همان عنوان طرح کلی اندیشه‌ اسلامی در قرآن، منتشر شود.

با توجه به همین نکته، سعی شده است متونی از هر جلسه در این کتاب ذکر شود که به‌طور مستقیم به موضوع کتاب مرتبط است. در نتیجه برخی مطالب آن جلسات در این کتاب حذف شده است تا در کتاب اصلی، کامل آورده شود.

مباحثی که از این جلسات برای موضوع ولایت و حکومت انتخاب شده است نسبت به سایر محتوای کتاب، جایگاهی مبنایی دارد و همین مسئله نیز درخور توجه است که مباحث مبنایی در چه دورانی بیان شده است.

باید توجه کرد که طرح این مباحث در سال 1353، با آن شرایط محدودیت‌ها و خفقان شدید رژیم طاغوتی، چه اهمیتی دارد و خوب است بدانیم که چند ماه پس از بیان این مطالب با توجه به مطرح شدنِ بحث حکومت اسلامی و حاکم اسلامی، ایشان توسط ساواک دستگیر می‌شوند.

* بخش دوم؛ بیانات رهبر انقلاب در نماز جمعه‌

بخش دوم شامل مجموعه‌ی نماز جمعه‌هاست و بیانات ایشان در خطبه‌هایی که در دوران ریاست جمهوری، در سال‌های 1362 و 1363 و 1366 ایراد شده است. خطبه‌های نماز جمعه حضرت آیت الله خامنه‌ای صرفاً بیان اطلاعات مفید نیست، بلکه محفلی است برای تعلیم معارف عمیق اسلامی به عموم مردم. لذا خطبه‌های ایشان، بعضی از ویژگی‌های کلاس‌های درس را با خود به همراه دارد؛ از جمله سلسله‌وار بودن مباحث، دقیق و جزئی به مسائل پرداختن و همچنین دریافت بازخورد از مخاطبان. مباحث متعددی به صورت سلسله‌وار و پیوسته در این خطبه‌ها بیان شده است؛ فرهنگ و رسانه‌ی ملی، اسراف و الگوی مصرف، آزادی‌های جنسی و فساد و تهاجم فرهنگی، آزادی سیاسی و اقتصادی، تاریخ و سیره‌ اهل بیت پیامبر، تقوا و عناوین مختلف دیگر.

مباحثی که از خطبه‌های نماز جمعه برای این کتاب انتخاب شده و به‌طور مفصل به آن پرداخته شده، مسئله‌ ولایت و حکومت است. در این کتاب از بیست‌ و پنج خطبه‌ نماز جمعه، در ذیل این بحث استفاده شده است که بیش از شصت درصد از کتاب را شامل می‌شود. شاید بتوان از همین اعداد نتیجه گرفت که اگر بخواهیم در موضوعات دیگری نیز به تحقیق مشغول شویم، محتوای مربوط به خطبه‌های نماز جمعه، می‌تواند بخش قابل توجهی از بحث را کامل کند و به ما در تنظیم سیر مباحث یاری رساند.

* بخش سوم؛ دیدار با اعضای مجلس خبرگان

بخش سوم شامل بعضی سخنرانی‌های پراکنده در دوران ریاست جمهوری و رهبری ایشان است که به خوبی فضاهای خالی بحث را تکمیل کرده‌اند. در دوران رهبری، فرصت‌هایی همچون عید غدیرخم و همچنین دیدار با اعضای مجلس خبرگان، این فرصت را برای ایشان مهیا می‌کرده است که به این مباحث بپردازند.

* نحوه تنظیم و سیر فصول کتاب

اجتماع همه‌ این بیانات در این بازه‌ تاریخی سی‌وهفت ساله، این کتاب را به‌وجود آورده است. اما نکته‌ای که اینجا مطرح می‌شود این است که این مطالب بر طبق چه سیری در کنار هم چیده شده‌اند؟ درصورتی می‌توان به سیر یک چنین بحثی اطمینان کامل و تام داشت که توسط خود معظم‌له تنظیم شده باشد. درحالی‌که کتاب حاضر، حاصل کار مجموعه‌ای از جوانان مشتاقان ایشان است که با مطالعه‌ وسیعِ بیانات، نهایت تلاش خود را برای رسیدن به یک سیرِ صحیح انجام داده‌اند. لکن، باب مباحثه با مخاطبان محترم، مثل همیشه باز است و مرکز صهـبا از شنیدن نظرات مختلف در جهت رشد و تکامل کار، استقبال می‌کند.

از آنجا که مؤلف حکیمِ این مباحث، با نگاهی کاملاً نو و متفاوت به این موضوع پرداخته‌اند، نگاه محدود به فهرست، سیر فصل‌ها و تیترها، نمی‌تواند تصویر درستی از شکل و سیرِ کتاب ارائه کند و برای رسیدن به یک نگاه و قضاوت درست، مطالعه‌ی کامل کتاب لازم است.

در این کتاب آمده؛ شاید بسیاری از مخاطبان، پیش از این، کتاب‌های مختلفی را در همین زمینه، از بیان دیگران مطالعه کرده باشند و پیش‌زمینه‌ ذهنی داشته باشند. از آنجا که زاویه‌ نگاه ایشان با سایر علما متفاوت است، لذا خواهشمندیم که در همین ابتدا، ذهن خود را خالی کرده و بدون پیش‌زمینه وارد مباحث این کتاب شوید و سعی نکنید محتوا و سیر فصول را با آنچه قبلاً در ذهن داشته اید، تطبیق دهید.

مقام معظم رهبری از افق دید دیگری به این مسئله پرداخته‌اند. بسیاری از مباحث دینی، ابتدا به مسائل فردی پرداخته و بعد از تکمیل آن، به مسائل اجتماعی ورود پیدا می‌کنند؛ درحالیکه حضرت آقا از همان ابتدا که می‌خواهند به بعثت و نبوت بپردازند، با نگاه اجتماعی وارد می‌شوند و در سایر مباحث دینی نیز با نگاهی جامع به دین که فرد و اجتماع را در نظر دارد، به موضوع می‌پردازند.

* نحوه دستیابی به اسناد کتاب

در مورد مجموعه‌ اسناد استفاده شده در این کتاب سخن گفتیم، اما خوب است که مخاطب عزیز این کتاب بداند که این اسناد چگونه جمع‌آوری شده‌اند. ابتدا به اسناد مربوط به سال 1353 اشاره کنیم.

داستان از آنجا شروع شد که در یکی از مجلات، مطلبی منتشر شد که نشان می‌داد در آن زمان، چنین جلساتی وجود داشته است. ره‌سپار شهر مشهد شدیم و به سراغ مساجد و پیرمردهای آن رفتیم. آن قدر گشتیم تا کسی را پیدا کردیم که در جلسات حاضر بوده و صوت جلسات را نیز به صورت نوار کاست در اختیار دارد...

برای جمع‌آوری اسناد دوران ریاست جمهوری، به سراغ کتابخانه‌ها رفتیم و آرشیو روزنامه‌ها و مجلات را زیر و رو کردیم. متن نماز جمعه‌ها در روزنامه‌ها منتشر شده بود، اما به علت احتمال ویراستاری شدن متون به هنگام چاپ در روزنامه، این مطالب، یقین آور نبود. لذا به دنبال صوت‌ها و فیلم‌های نماز جمعه گشتیم و متن روزنامه‌ها را با صوت و فیلم تطبیق دادیم و اشکالات آن را رفع کردیم.

در موارد معدودی که به صوت و فیلم آن دسترسی نداشتیم، به متن روزنامه یا مجله اعتماد کرده و عین عبارات آنها را آوردیم. البته درصورتیکه صوت یا فیلم همین مباحث نیز به دست آید، در اولین ویرایش کتاب، این گونه مطالب را اصلاح خواهیم کرد. از این دسته موارد، می‌توان به بیانات در کنفرانس اندیشه‌ اسلامی در سال 1364 و بیانات در مصاحبه با مجله‌ی کیهان هوایی در سال 1365 اشاره کرد.

* سبک تنظیم متن کتاب

در مورد سبک تنظیم، این نکته وجود دارد که در این کتاب، متن‌ها به صورت قطعه و فیش مشاهده می‌شود. قطعه‌های کتاب به صورت متنِ عادی در کتاب قرار دارد و فیش‌ها به شکلی همچون پاورقی در کتاب درج شده است و از نظر ظاهری با اختلاف اندازه‌ قلم، متمایز شده‌اند. اما چه چیزی باعث شده است که برخی از مطالب به صورت قطعه نمایش داده شوند و برخی از مطالب به صورت فیش؛

در این کتاب سعی شده است سبکی نو ارائه گردد و یک تقسیم‌بندی بر اساس حجم محتوا صورت گیرد. محتواهایی که از حجمِ تعیین‌شده بیشتر باشند به صورت قطعه آمده اند و محتواهایی که از حجمِ تعیین‌شده کمتر باشند به صورت فیش.

باید توجه کرد که این تقسیم‌بندی به هیچ عنوان بر اساس اهمیت نیست و همه مطالبی که به صورت فیش آمده‌اند، به اندازه‌ متن قطعه‌ها، دارای اهمیت هستند. همان طور که کلیه‌ قطعه‌ها از تیتر برخوردار هستند، کلیه‌ فیش‌ها نیز دارای تیتر هستند.

فیش‌های موجود در این کتاب، ممکن است یکی از این سه حالت را دارا باشند: یا مؤید متن قطعه‌ها و یا مکمل متن قطعه‌ها هستند و یا اینکه نکته‌ای در حاشیه‌ی بحث قطعه‌ها وجود داشته که به صورت فیش استخراج شده است. خوب است که در هنگام مطالعه‌ی متن قطعه، پس از مشاهده‌ی نشان فیش، به پایین صفحه مراجعه و متن فیش مطالعه شود.

در ابتدای هر قطعه، آیاتی به صورت مجزا درج شده است. در متون مربوط به طرح کلی اندیشه اسلامی، این آیات، آیاتی هستند که در میان قطعه شرح و توضیح داده شده‌اند. در متون مربوط به نماز جمعه، آیاتی هستند که معظم‌له در ابتدای خطبه قرائت نموده‌اند.

در مواردی آیات در درون قلاب قرار دارند، یعنی این آیات توسط معظم‌له، در ابتدای سخنرانی بیان نشده است و با توجه به بیان آن در میان متن، این آیات همراه با نشان قلاب در ابتدای قطعه درج شده است.

در متن کتاب، شاهد عبارات متعدد عربی هستیم. چنانچه این عبارات، حدیث یا آیه‌ قرآن باشند، داخل « » قرار گرفته و در بقیه‌ موارد که شامل مثل‌ها یا اقوال مشهور و غیره هستند، بدون « » در متن درج شده‌اند.

در جاهای مختلفی از متن، شاهد پاورقی‌هایی هستیم که با نشان * مشخص شده‌اند. این پاورقی‌ها ممکن است یکی از این شش قسم باشند: معنی لغات، سندِ آیات قرآن، ترجمه‌ی آیه و روایتی که در متن ترجمه نشده است، سند سوژه‌های تاریخی، اَعلام مورد نیاز و نیز، ارجاع احادیث به فهرست روایات.

* فهرست‌های انتهای کتاب

در انتهای کتاب، فهرست‌های متعددی درج شده است که می‌تواند پس از مطالعه‌ کتاب، مورد استفاده‌ مخاطب قرار بگیرد. فهرست تفصیلی که شامل مجموعه‌ نمایه‌های کل کتاب است. سعی شده است نمایه‌ها برگرفته از عین بیانات باشد و ضمن اختصار، پیوستگی نمایه‌ها با هم حفظ شود. خوانندهای که کتاب را خوانده است، با مرور فهرست تفصیلی، به راحتی خواهد توانست قسمتی از کتاب را که مدّنظر دارد، پیدا کند. فهرست پاورقی نیز شامل تیتر فیش ها به همراه شماره‌ صفحات آنها است که دسترسی مجدد به فیش‌ها را مقدور می‌سازد.

فهرست آیات و روایات که به‌صورت مجزا قرار دارند، شامل مجموعه‌ی آیات و روایاتی است که در متن کتاب ذکر شده اند. آیات، به ترتیب سوره و شماره‌ی آیه مرتب شده‌اند و ترتیب قرار گرفتن احادیث، ابتدا بر طبق ترتیب معصومین و در مرحله‌ی دوم، به ترتیب شماره صفحه است. در این فهرست ممکن است مشاهده شود که یک آیه یا روایت، به دو رنگ سیاه و خاکستری درج شده است؛ این بیان‌کننده‌ این موضوع است که بخش سیاه‌رنگ توسط مؤلف محترم بیان شده و بخش خاکستری بیان نشده است. این شکل نمایش، باعث می شود که بستر و زمینه ای فراهم شود برای آشنایی و انس بیشتر مخاطب با مبانی قرآنی و روایی مباحث مطرح شده توسط مقام معظم رهبری.

برای ترجمه‌ آیات، اغلب از ترجمه‌ استاد فولادوند بهره گرفته شده است. در ذکر سند روایات، به جای ذکر جلد و شماره صفحه که ممکن است در چاپهای متعدد کتابهای روایی تغییر یافته باشد، از باب‌های موجود در کتاب و همچنین فصول و شماره‌ی حدیث استفاده شده است. متون عربی که روایت از معصوم نبوده و یک واقعه‌ تاریخی را شرح می‌داده، در این فهرست قرار ندارد و سندِ آن، در متن اصلی کتاب، به‌صورت پاورقی درج شده است.

* آخرین بخش کتاب 

آخرین بخش فهرست‌های انتهایی کتاب، نمای نموداری است که با هدف نمایش سیرِ پیوسته‌ی مطالبِ هر فصل، به صورت خلاصه و نشان دادن محورهای اصلی مباحث تهیه شده است؛ رسم نمودار به نحوی  است که اولاً ارتباط هر بخش با مباحث بالادستی و زیرمجموعه‌هایش، ثانیاً جایگاه آن بحث در سیر کلی کتاب مشخص گردد تا خواننده‌ی محترم در یک نگاه، به آن پی ببرد.

این نمودارها به درک ارتباط و پیوستگی مطالب کتاب با یکدیگر کمک می‌کنند؛ لذا از آوردن محورهای جزئی‌تر، در مطالب هر فصل، پرهیز شده و تنها محورهای اصلی که پیکره و شالوده‌ بحث را تشکیل می‌دادند، ترسیم شده است.