كتاب فدائیان اسلام در كلام یاران تدوین عبدالرحمن حسنی فر در سال 1389 از سوى مركز اسناد انقلاب اسلامی در قطع وزیری با جلدى شمیز در 368 صفحه منتشر شده است. این اثر با مقدمه ناشر و پیشگفتار نویسنده شروع وشامل شش بخش است و در پایان هم با گاهشمار، فهرست منابع ونمایه خاتمه می یابد.
كتاب فدائیان اسلام در كلام یاران تدوین عبدالرحمن حسنی فر در سال 1389 از سوى مركز اسناد انقلاب اسلامی در قطع وزیری با جلدى شمیز در 368 صفحه منتشر شده است. این اثر با مقدمه ناشر و پیشگفتار نویسنده شروع وشامل شش بخش است و در پایان هم با گاهشمار، فهرست منابع ونمایه خاتمه می یابد.
مقدمه ناقد
تاریخ حوزه وگستره ای است كه در آن سابقه و گذشته هرچیزی را می توان پیدا كرد. مورخان تاریخ زمانه خود را می نویسند تا مطالب آنها مرجع رجوع اهل زمانه خود و آیندگان باشد. این اقدام شبیه اقدام كسی است كه هركجا می رود هركاری می كند هرتصویری كه می بیند یا هرمطلبی راكه می شنود آن را ثبت می كند. مثلا آن را می نویسد یا عكسی از آن می گیرد یا فیلمی از آن تهیه می كند یا صدای آنجا را ضبط می كند. این فرد به صورت شخصی در مواقعی به این خاطرات كتبی و تصویری و شنیداری رجوع می كند و گذشته خود را مرور می كند. طبعا این نوشته ها برای آیندگان و اخلاف فرد منبع قابل توجهی حداقل برای شناخت صاحب آنها به حساب می آید . مورخان كه فراتر از یك امر فردی به ثبت و ضبط و گذشته جامعه به صورت جزئی و كلی می پردازند در كار تاریخ نگاری گاه شخصا در معرض حوادث و انفاقات و فعالیت ها بودند یعنی خود آن حوادث را از نزدیك مشاهده كرده یا شنیده اند چه به عنوان مشاهده گر و مشاركت كننده و عضو یا این كه از گفتار اسناد و منابعی كه به طور مستقیم به آن فعالیت اتفاق و حادثه مربوط بوده استفاده می كنند .
به وقایع تاریخی به دوصورت پرداخته می شود: یكی نقل واقعه دوم تفسیر و تحلیل آن. نقل واقعه تاریخی شامل توصیف عام و تبیین و تحلیل موضوع است و تفسیر و تحلیل شامل بیان مبانی و روش ها و فرض ها و زمینه ها و نقد آن موضوع تاریخی می باشد.هردومقوله و حوزه مطالعاتی تاریخ از اهمیت زیادی برخورداری است. یعنی هم تاریخ نقلی یا نقل وقایع تاریخی مهم و ضروری است و هم تفسیر تاریخ .تاریخ نگاری نقلی در صورت جامع بودن منبع معتنابهی برای تحلیل و تفسیر نوع دیگر از پرداخت های تاریخی است. تحلیل تاریخ با این هدف صورت می گیرد كه گذشته و سابقه و مبانی موضوع معلوم شد ؛یعنی معتقد است برای شناخت وضعیت امروز یك منبع مهم گذشته آن است و از آن جا كه هر چیزی و مقوله ای در حوزه انسان و اجتماع و.... تاریخی دارد با رجوع به تاریخ و فهم سابقه و گذشته آن می توان وضعیت امروز آن را هم شناخت و طبعا با این شناخت می توان برای آن برنامه ریزی متناسب داشت و اهمیت علم همه درهمین است؛ یعنی ارائه شناخت واقعی و مناسب با هدف هدایت و مدیریت شناخت گذشته هم توصیفی است هم تحلیلی كه هر دوی این كارها همان گونه كه ذكر شد كار تاریخ است؛ یعنی معطوف به تاریخ است .
دهه ی بیست در تاریخ معاصر ایران از جمله دهه های مهم به حساب می آید. در این زمان جریانها و احزاب سیاسی متعددی به منظور مقابله با رژیم شاه به وجود آمدند. یكی از جریانهای سیاسی مذهبی جمعیت فدائیان اسلام نام دارد. جمعیت فدائیان اسلام به رهبری سید مجتبی میر لوحی(نواب صفوی)یك گروه اسلامی بود كه مبارزه علیه ظلم و جور را در دوران معاصر با مشی مسلحانه در پیش گرفت. آنان با هدف تاسیس حكومت اسلامی و با ارائه ی برنامه بر آن شدند ریشه های فساد را، كه در نظرشان حكومتگران عصر بودند، از بین ببرند. همه ی اعضای جمعیت فدائیان اسلام انسانهای مكتبی ومعتقدی بودند كه تنها راه را اجرای احكام اسلام از راه مبارزه ی مسلحانه می دانستند. آنان پس از تاسیس جمعیت در راه تحقق اهداف خود فعالیتها و اقداماتی چون برپایی جلسات سخنرانی و وعظ، نشر روزنامه وكتاب، اعدام برخی از عوامل فاسد حكومت پهلوی، برپایی تظاهرات و... انجام دادند كه نتیجه ی این گونه فعالیتها محاكمه و اعدام نواب رهبر جمعیت و برخی دیگر از اعضا بود.
پرداختن به تشكیل فدائیان اسلام به رهبری شهید مجتبی نواب صفوی به عنوان یكی از تشكل های دهه ی 20 از زاوایای متفاوت مهم است. از این روست كه حضرت امام با دور اندیشی خاص خود، پس از پیروزی انقلاب اسلامی این رسالت سنگین را بر عهده مركز اسناد انقلاب اسلامی نهادند. این مركز نیز با اقدامات گسترده ی خود تلاشهای قابل توجهی را در امر ثبت، ضبط و تدوین و انتشار خاطرات مربوط به انقلاب اسلامی انجام داده است. بر همین اساس از سال 1370ضبط وتدوین خاطرات چهره های مبارز از باقی ماندگان این جمعیت در مركز اسناد شروع شد و میزگردهایی توسط مسئول وقت مركز اسناد حجت الاسلام سید حمید روحانی با حضور فعالان جمعیت فدائیان اسلام برگزار گردید.
در ادامه به معرفی كتاب پرداخته می شود.
معرفی كتاب
تاكنون به ویژه در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تحقیقات و پژوهش های فراوانی در باره ی تاریخچه، عملكرد و اندیشه گروه فدائیان اسلام به نگارش در آمده است و بسیاری از نویسندگان كوشیده اند با استناد به منابع تاریخی موجود به بازكاوی عملكرد این جریان مذهبی بپردازند. كتاب فداییان اسلام در كلام یاران در راستای همین اهداف تدوین و به نگارش در آمده است، اما تفاوتهایی دارد كه آن را از آثار دیگری كه در این زمینه پدید آمده متمایز می سازد. این كتاب تحلیل و واكاوی گروه فدائیان اسلام در قالب تاریخ شفاهی و از زبان شاهدان عینی بسیاری از رخدادهای دوران فعالیت گروه فدائیان اسلام است.
همان گونه كه ذكر شد، كتاب فدائیان اسلام در كلام یاران نوعی تاریخ شفاهی است، بااین تفاوت كه در آن محوریت با یك راوی نیست، بلكه 10 نفر از راویان و شاهدان عینی وقایع و رخدادها (آیت الله سید محمد علی لواسانی ،مرحوم اصغر عمری معروف به (حكاكی )،مرحوم علی بهاری همدانی ،محمدمهدی عبدخدایی ،مرحوم محمدرضانیكنام امینی ،سید محمدعلی میردامادی ،مرحوم محمد مهدی فرجو،عباس غله زاری ،حسین طهماسبی و آیت الله سید جعفر شبیری )كه چند تن از آنان خود عضو فدائیان اسلام بوده و از نزدیك بسیاری از حوادث را دیده اند ،در میز گردی درمركز اسناد انقلاب اسلامی گرد آمده و با تكیه برحافظه ی فردی و بهره گیری از حافظه ی گروهی توانسته اند روایت كم و بیش جامع ای را از عملكرد و تاریخچه و فعالیت جمعیت فدائیان اسلام بیان كنند .
هریك از شركت كنند گان ،موضوعی درباره ی فدائیان اسلام مطرح ساخته و دیده های خود را درباره ی آن موضوع روایت كرده اند ودیگرانی هم كه درباره ی آن موضوع اطلاعاتی داشتند یا خود شاهد عینی بوده اند،به كمك راوی آمده و كوشیده اند با هم فكری ،تمامی ابعاد و زوایای موضوع مورد بحث را باز كاوی و ارائه كنند. هرجا حافظه ی هر یك ازراویان رخدادهایاری نكرده ،راوی دیگر با تكیه بر حافظه فردی و یاری حافظه گروهی آن را پوشش داده و بحث رابه سرانجام رسانده است .
به نظر می رسد این شیوه از پژوهش تاكنون كم نظیر بوده یا حداقل در مراكز پژوهشی به صورت جدی مورد توجه قرار نگرفته است ،اما تجربه ای كه این كار به دست داد نشان می دهد كه درباره ی هر یك از برهه ها و رخدادهای تاریخ معاصر می توان چنین شیوه ای را در پیش گرفت و به نتایج مطلوبی رسید .به هر روی كتاب مذكور به شیوه ی نویی پدید آمده و به علاقه مندان عرصه ی تاریخ ارائه شده است.
در ادامه نگارنده به روش وچگونگی انجام این نوع پژوهش پرداخته است.در جریان گفتگوها و نیز نحوه ی پیاده كردن گفتگو ها برروی كاغذ ظرافت خاصی را می طلبید ومی بایست قبل از آنكه راوی سخنی بگوید اداره كننده ی جلسه ی نام راوی را بگوید تا روایت ها خلط نشود و گفته ی یك راوی به نام یك راوی دیگر ثبت نشود. پس از پیاده شدن خاطرات برروی كاغذ ودر مرحله ی تدوین ابتدا تمامی گفتگوها و روایت ها موردباز خوانی تدوین گر قرار گرفت و موضوعات مورد بحث مشخص شدند و با مطالعه تمامی مصاحبه ها همه ی موارد و گفته های مربوط به موضوع در مورد نظر فیش برداری شد . همه ی فیش ها در كنار هم قرار گرفت وبا رعایت تمامی نكات مربوط به شیوه ی تبدیل گفتار به نوشتار و رعایت قوانین تاریخ شفاهی ،تمامی روایت های مربوط به هر موضوع به ترتیب بندی نگارشی و تاریخی شدند .دراین دوره اثر راویان خاطرات ،تقریبا درباره ی شصت موضوع مهم سخن گفته اند كه درمرحله ی تدوین نویسنده كتاب سعی نموده براساس تربیت بندی تاریخی ،آن رادرشش بخش تنظیم نماید . تدوین گر كتاب امانت دار مطالب گفته شده توسط راویان بوده است .درهر یك از موضوعات كه هر راوی نظراتی ارائه داده یا مشاهدات خود را روایت كرده است تدوین گر در محله ی تدوین نیز سعی نمودهكه با اندك دخل و تصرفی آنها را به كار گیری نماید . ضمنا وی تلاش نموده است تا كلمات عبارات درمورد افعال و افراد با رعایت امانت صاحب آن نقل شود تا ادبیات هر فرد تحریف نشود.
از نظر تدوین گر سخت ترین و مهم ترین مرحله ی تدوین انتخاب موضوعات تاریخی مربوط به فدائیان و یافتن روایت های راویان درباره ی موضوع مورد نظر بوده است.پس از آن ،چینش مطالب از نظر تاریخی میسر بعدی پژوهش حاضربوده است كه مستلزم تسلط بر دوره ی تاریخی مورد نظر بوده است . نویسنده دراین مرحله با توجه به این كه بعضا حافظه ی راویان آنها را در یاد آوری دقیق تاریخ حادثه یا رخدادها یاری نمی كرد ،مراجعه به كتب و منابع تاریخی در موضوع مورد بحث ضروری می نمود ،البته قرارشد روایت دیگر با روایت صحیح ذكر شود ؛چون كه نقش نگارنده در حد تنظیم و ترتیب منطقی و علمی این روایت ها بود و نه تنها ارزش یابی و حتی ذكر روایت های دیگر از منابع متفاوت .عمده مشكلی كه نویسنده دراین مرحله با آن مواجع بوده است تازگی برخی از روایت هاست ،به حدی كه در منابع نیز مطلبی درباره ی آن ها نیامده بود وبه هرحال با استفاده ازقرائن ،تاحدودی محدوده ی زمانی حادثه موردنظر را یافته است .
همانطور كه ذكر شدراویان در مباحث خود به شصت موضوع قابل تفكیك اشاره داشته اند:آشنایی با نواب،شخصیت نواب،فدائیان وكسروی وترور او،انتخابات مجلس دوره شانزدهم،ترور رزم آرا،ملی شدن نفت،و...در شش بخش تنظیم شده اند كه شامل:بخش اول:ویژگی های نواب صفوی وشكل گیری فدائیان اسلام،بخش دوم:فدائیان اسلام وملی شدن صنعت نفت بخش سوم:فدائیان اسلام پس از ملی شدن صنعت نفت،بخش چهارم:فدائیان اسلام پس از كودتای سال 32 بخش پنج:دستگیری وشهادت فداییان اسلام،بخش ششم:فداییان اسلام وشخصیتها.در قسمت ضمایم نیز زندگی نامه راویان به زبان خودشان وگاهشمار بسیار خوبی از فعالیتهای فداییان اسلام آورده شده است.
امید است كتاب مذكور بتواند در گشودن گره های تاریخ معاصر ایران موثر واقع شود.
*استاد دانشگاه- پژوهشگر تاریخ معاصر ایران
