گروه فرهنگ و هنر دفاع پرس، رسول حسنی ـ در ادامه برنامههای سی و چهارمین جشنوار تئاتر فجر، نمایش آیینی «ترور» در اولین روز جشنواره و در سالن اصلی تئاتر شهر روی صحنه رفت.
هجویهای بر جهالت همه آدمها
این نمایش به بخشی مهم از تاریخ اسلام اشاره دارد که چندان مورد بررسی قرار نگرفته است. جنگ صفین در دوران خلافت امیرالمؤمنین علاوه برآنکه زمینه ساز به حکومت رسیدن معاویه در سالهای آتی شد سبب انشقاق میان طرفداران حضرتش شد که ظهور فرقه خوارج و جنگ نهروان از نتایج تأسف بار آن است.
در جنگ نهروان چند نفر بیشتر زنده نماندند که حجاج بن عبدالله معروف به برک و عمرو بن بکر و عبدالرحمن بن ملجم از بازماندگان این جنگ در کنار دیوار کعبه هم قسم شدند تا معاویه، عمرو عاص و امام علی (ع) را به قتل برسانند.
داستان نمایش «ترور» شرح تردیدهای ابن ملجم برای کشتن امیرالمؤمنین است که خود به مقام و شان ایشان ایمان دارد و اقرار به آن هم میکند. با این وجود به سمت هدفی که نمیداند درست است یا نه گام برمیدارد تا اینکه هدفش را عملی میکند.
«ترور» با نگاهی دیگر به این روایت مسئلهای مهم را به نقد میکشاند. مردم چرا با اینکه حقیقت را میبینند در مقابل تنهایی و قربانی شدنش سکوت میکنند. این نمایش پیشتر از اینکه اثری تاریخی باشد هجو جهالتی است که گویی تا صبح قیامت هم دست از سر آدم برنمیدارد.
از همین روست که در «ترور» همه چیز به سمت روایتی مضحک از زندگی مردی شقی پیش میرود. ابن ملجم خود به سمت چیزی که میخواهد میرود. کسی او را مجبور نمیکند. شیاطین دلقک گونه «ترور» به درستی نشان دهنده این است که آنها فقط شر را به ظاهر زیبا جلوه میدهند و این خود انسان است که مخیر به رفتن به سمت این شر است.
حذف خیر از حدود شر
«ترور» علاوه بر محتوای عمیق، فرمی درستی برای دریافت این پیام دارد. فضایی مغشوش که با روح پریشان ابن ملجم ارتباطی معنایی دارد. تا آنجا که مسئله خیر و شر و تقابلشان در درون انسان همه آن چیزی است که حمیدرضا نعیمی قصد رسیدن به آن را دارد. او با زیرکی تمام از نشان دادن امام علی(ع) به عنوان تبلور خیر مطلق و یاران ایشان به مثابه انوار منشعب از این خورشید حقیقت پرهیز کرده است. در طول این نمایش جز یوسف پسر امهانی و خواهرزاده امیرالمؤمنین از جبهه حق کسی را نمیبینیم که این یوسف هم در مناسبات سیاسی چهار ساله خلافت امام علی(ع) نقشی جدی ندارد.
وقتی ما با ابن ملجم به عنوان نمادی از جهالت و شر روبه رو هستیم و تقابل او را با خود شاهدیم و نیازی نیست که از خیر چیزی ببینیم چرا که ابن ملجم با سرسختی نمیخواهد به این سمت برود. دوبار در طول نمایش ماجده مادر ابن ملجم را میبینیم که در برابر پسرش که تتمه خیر است در برابر او ظاهر میشود تا شاید ابن ملجم را از رفتن به سمت سقوطی ابدی منصرف کند.
لابههای مادر بسیار قدرتمندتر از وسوسههای ابلیس و یارانش است. اینکه ابن ملجم به قصد کامجویی از قطام قصد کشتن امیرالمومنین را دارد به خودش برمیگردد. اگر اغراق نباشد باید گفت این اثر میتواند تفسیری از سوره ناس باشد که این بخش از تاریخ اسلام را بهانهای برای بیان دریافتهایش قرار داده است که موفق هم بوده بدون آنکه به شعار و وعظ و خطابه بیفتد.
فرم گرایی و زبان کاریکاتور گونه «ترور» ذهن را از مطالعه یک اثر تاریخی منحرف نمیکند. بیننده خودش را در دهه چهارم قرن اول اسلامی می بیند اما از دیدن عینک ابن ملجم و صندلی تاشوی اشعث و ... دیگر ابزار قرن حاضر متعجب نمیشود. چرا که با مسئلهای اساسی از زمانه هایبل و قایبل تا همیشه روبه روست.
تجلی کوفیان در زمانه ما
مردمان جهلزده کوفی با وجودی که درد را میشناسند اما درمند نیستند، مثل طبیبی که درد بیمار را میشناسد تشریح میکند اما آن را درک نمیکند. نوع پوشش کوفیان که عبایی نیمه بر لباسهای امروزی دارد بیانگر این مفهوم است که جهالت همچنان زنده است و قربانی میگیرد. انگار ما همان کوفیان حراف بیعمل هستیم که مثل قوم بنی اسرائیل هنوز درگیر پیدا کردن جواب برای سوالهای بی اساسشان هستند.
این نمایش میتوانست قدری کوتاهتر از این زمان باشد چرا که نمایش آن ریتم درستی را که باید ندارد، تردیدهای ابن ملجم برای رسیدن به لحظه پایانی بسیار زیاد است و طول نمایش را بی جهت طولانی کرده است.
این نکته هم چندان پر رنگ نیست که کلیت نمایش را زیر سوال ببرد. دیدن «ترور» تجربه سختی است که باید تکرار شود. این سختی از آن جهت است که بیننده اگر منصف باشد خود را داوری خواهد کرد نه ابن ملجم را. با این حال «ترور» در این روزهایی که همه همدیگر را مقصر میدانند و برای نمایاندن حقیقت در مقابل کشندگان حقیقت سکوت کردهاند حکم کیمیا را دارد. امید میرود که «ترور» و پدیدآورندگان آن با نگاه متعصبانه و مقدس مآبانه روبه رو نشوند و راه برای چنین آثار فاخری باز شود.
