این روزها آنچه بیش از هر عنوان دیگری در معرفی نهضت های اسلامی در معادلات سیاسی جهان کاربرد دارد، عنوان«بیداری اسلامی» است که گسترده آن از یک نقطه خاص در گوشه‌ای از این جهان به جغرافیای پهناوری به وسعت تقریباً همه کشورهای اسلامی گسترش یافته و این مسئله یکی از اتفاق های خجسته در جهان معاصر است.
در ریشه یابی و معرفی مفهوم بیداری اسلامی تا به حال آثار متعددی به قلم محققان و پژوهشگران تالیف و منتشر شده که یکی از جدیدترین آنها، کتاب«بیداری اسلامی: مبانی، زمینهها و پیامدهای ژئوپلیتیک» به قلم مشترک علی اسماعیلی، حمید نیکو و مهدی گل‌محمدی است که با نگاهی تحلیلی به جریان‌های بیداری اسلامی در خاورمیانه به ویژه کشورهای عربی در قالب کالبدشکافی مفاهیم در چارچوب نظری منطبق با نظریه انقلاب دینی و بیداری اسلامی، از سوی انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده است.
این کتاب تحقیقی اثری تحلیلی درباره جنبش‌های فکری بیدارگر، حرکت‌های افراطی و میانهرو و نیز جریان‌های واپسگرای جهان اسلام است. در این کتاب به کشورهای مختلفی که از سال 2010 به این سو در جریان موج بیداری اسلامی قرار گرفته‌اند پرداخته شده است؛ کشورهایی مانند یمن، بحرین، لیبی، مصر، عربستان که در این کتاب مورد مطالعه قرار گرفته‌اند.
نویسندگان در این اثر از نگاه حقوق اساسی درباره حکومتها و ساختارهای مدیریتی کشورهای اسلامی و نیز جامعهشناسی سیاسی درباره ملتها، به بحث بیداری اسلامی می‌پردازند و برای تبیین بیشتر وارد مصادیق و تعاملات کشورهای مربوطه می‌شوند و به صورت خاص وضعیت تمام کشورهای تاثیرپذیرفته از بیداری اسلامی را مطرح و به موقعیت آنها را تحلیل و بررسی می‌کنند.
چارچوب نظری این کتاب منطبق با نظریه انقلاب دینی و بیداری اسلامی می‌باشد و در عین حال تلاش شده است به شکل علمی به بحث جنبش‌های اسلامی و هویت‌گرایی اسلامی و الگوپذیری آنها از انقلاب اسلامی ایران و نیز روند خیزش‌های مردمی و انقلاب‌ها در خاورمیانه و شمال آفریقا پرداخته شود.
آنان معتقدند تبیین انقلاب‌ها و تحولات انقلابی جهان عرب که مبتنی بر هویت‌گرایی اسلامی بوده، با استفاده از نظریههای غربی دشوار است. بنابراین در کتاب «بیداری اسلامی: مبانی، زمینهها و پیامدهای ژئوپلیتیک» از توجه صرف به محتوای نظریات مطرح درباره انقلاب‌ها که بیشتر ریشه غربی دارند، صرفنظر کرده و به صورت ترکیبی به کالبدشکافی مفاهیم در چارچوب نظری پرداخته‌اند و در حالت روندشناسی موضوعی، چارچوب نظری منطبق با نظریه انقلاب دینی و بیداری اسلامی را در محتوای کتاب گنجانده‌اند.
کتاب«بیداری اسلامی» در هفت فصل؛«تحلیل نظری بیداری اسلامی»، «مبانی فکری و معرفتی بیداری اسلامی»، «امواج بیداری اسلامی»، «کالبدشکافی بیداری اسلامی»، «مطالعات موردی بیداری اسلامی در خاورمیانه و شمال آفریقا»، «بیداری اسلامی: اثرگذاری‌ها، رویکردها و رقابت‌ها» و «چشم‌انداز، روندها و چالش‌ها» تدوین شده است.
مولفان در فصل «تحلیل نظری بیداری اسلامی» برای روشن شدن موضوع، به گونه‌شناسی انقلاب‌ها و نظریه انقلاب دینی و بیداری اسلامی پرداخته‌اند.
همچنین فصل دوم با عنوان «مبانی فکری و معرفتی بیداری اسلامی» به تحلیل مبانی فکری و ریشه‌های تاریخی بیداری اسلامی، کالبدشکافی مفهوم سکولاریسم و اسلام سیاسی در جهان اسلام و گونه‌شناسی اسلام سیاسی در ایران اختصاص دارد.
در فصل سوم با عنوان «امواج بیداری اسلامی» هم تلاش شده مقاطع تاریخی و بنیانگذاران فکری و فلسفی جنبش‌های اسلامی تشریح شوند. مهم‌ترین محور این فصل تقسیم‌بندی جریان هویت‌گرایی و جنبش‌های اسلامی به موج‌های اول تا چهارم است. از این فصل چنین برمی‌آید که جلوه‌هایی از گفتمان انقلاب اسلامی ایران در هر موج به نوعی وجود داشته است تا این‌که در آخرین مرحله، با پیروزی انقلاب اسلامی، اندیشه سیاسی و الهی حضرت امام خمینی (ره) به تحولات فکری و فلسفی در جهان اسلامی منجر شد و الگوی انقلاب اسلامی در قالب یک اندیشه مُدرن جهان‌شمول و الگوی حکومت اسلامی بی‌بدیل ظهور یافت و در حال حاضر نیز مقام معظم رهبری در ادامه اندیشه‌های امام خمینی (ره) الهام‌بخش ملت‌های مسلمان و قدرت‌یابی اندیشه‌های اسلامی در کشورهای انقلاب دیده هستند.
در فصل چهارم با عنوان «کالبدشکافی بیداری اسلامی» با توجه به جنبش‌های اسلامی منطقه، به عوامل و شرایطی که قابلیت بسیج سیاسی را در منطقه افزایش داده‌اند، پرداخته شده و این نتیجه به دست آمده است که خیزش‌های مردمی و اسلامی جهان عرب از یک الگوی چند وجهی پیروی می‌کنند؛ یعنی فقر اقتصادی، عدم توزیع عادلانه ثروت، نظام‌های سیاسی دیکتاتوری و سرسپرده به غرب و صهیونیسم، روحیه آشتی‌طلبی با صهیونیسم در مقام دشمن استراتژیک جهان اسلام و بی‌توجهی به هنجارها و قانون شریعت در نظام سیاست‌ورزی کشورها، به صورت کلی بر خیزش‌های اخیر تاثیرگذارند.
«مطالعات موردی بیداری اسلامی در خاورمیانه و شمال آفریقا» عنوان فصل پنجم کتاب است و مولفان در آن تحولات انقلابی جهان عرب را در دو سطح بررسی می‌کنند؛ نخست روح کلی تحولات در قالب نظریه بیداری اسلامی و دوم خیزش‌های مردمی در کشورهای عربی.
در فصل ششم با عنوان «بیداری اسلامی: اثرگذاری‌ها، رویکردها و رقابت‌ها» مباحث بیداری اسلامی در پازل تحولات ژئوپلیتیک خاورمیانه بررسی شده است و در فصل هفتم با عنوان «چشم‌انداز، روندها و چالش‌ها» تلاش شده پیامدهای خیزش مردمی و بیداری اسلامی در سطح ملی، منطقه‌ای و جهانی بررسی شود.
در این روندشناسی، چالش‌هایی که می‌توانند جنبش‌ها را از رسیدن به اهداف خود باز دارند هم بررسی شده‌اند. از منظر مولفان کتاب، بحث بیداری اسلامی یکی از مباحث کلیدی جهان اسلام است و ضرورت و اهمیت پرداختن به آن هم به دیدگاه‌های حضرت امام(ره) بازمی‌گردد. انقلاب اسلامی ایران، انقلاب منحصر به فردی است و اگر نظری به انقلاب‌هایی که در دیگر نقاط جهان اتفاق افتاده‌اند بیندازیم، می‌بینیم که یا عامل این انقلاب‌ها اقتصاد است مانند انقلاب اکتبر 1917 و یا عامل آنها سیاسی است مانند انقلاب فرانسه. اما انقلاب اسلامی ایران انقلابی منحصر به فردی بود که عامل آن نه سیاست و نه اقتصاد بلکه دلیل اصلی آن عامل ایدئولوژیک بود؛ حرکت و جسارتی که امام (ره) در سال 1342 آغاز کرد و با استمرار منجر به پیروزی انقلاب اسلامی شد.
همچنین از دیدگاه نویسندگان کتاب بیداری اسلامی، سه عامل اصلی پیروزی این انقلاب عبارتند از، رهبری امام(ره) که متکی به مبانی دینی و اسلامی بود. این انقلاب متکی به یک هویت‌گرایی اسلامی است و این امر در تمامی زوایای انقلاب ایران دیده می‌شود. دوم، اتحاد در میان جریان‌های مخالف شاه: امام تمامی نیروهای مخالف اعم از چپ و راست را در کنار یکدیگر در یک جبهه قرار داد و انقلاب را به پیروزی رساند. و سرانجام پرخاش و حرکت‌های انقلابی. انقلاب به معنی تغییر وضعیت موجود و رسیدن به وضعیت مطلوب است.
از آنجا که انقلاب ایران اسلامی و دینی بود، این انقلاب به ملت ایران جسارتی برای پذیرفتن نقش‌های دینی داد. این انقلاب الگویی برای جهان اسلام و حتی جهان غرب شد. در حال حاضر روی آوردن اقلیت‌های کشورهای اروپایی به اسلام، گویای این حرکت است. این نشان می‌دهد که این حرکت‌ها هم از امام تاسی و تاثیر گرفته‌اند. این جسارت تنها در انقلاب و خیزش‌های اسلامی قابل مشاهده است.
در مجموع می توان گفت این کتاب جزو اولین کتاب‌هایی است که در ایران با موضوع «بیداری اسلامی» منتشر شده و این در حالی است که در کشورهای غربی کتاب‌های زیادی در مورد انقلاب‌های عربی نگاشته شده است. اهمیت این موضوع بیشتر از آن جهت است که در حال حاضر گرایش به دین اسلام در جهان زیاد شده و تنها در سال گذشته نزدیک به سه هزار انگلیسی مسلمان شده‌اند.
در فرانسه و دیگر کشورها نیز این روند ادامه دارد و در کنار این موارد باید به جنبش 99 درصد در آمریکا نیز توجه داشت. اگر هویت فراموش شده انسان‌ها بیدار شود، چیزی جلودار آنها نخواهد بود. این مسئله لزوم توجه بیش از پیش به این موضوع از سوی اهالی قلم، محققان، پژوهشگران و نویسندگان حوزه های نظری را می طلبد که امید می رود در آینده نزدیک شاهد تحقق این امر در بین مولفان کشورمان باشیم.
کتاب «بیداری اسلامی: مبانی، زمینهها و پیامدهای ژئوپلیتیک» که طرح جلد آن توسط حسام نراقی و مقدمه آن نیز به قلم مجتبی رحماندوست نوشته شده است، در قطع رقعی و 407 صفحه، با شمارگان 2500 نسخه و بهای 139000 ریال از سوی انتشارات سوره مهر روانه بازار نشر شده است.
-----------------------------------
نویسنده: علی الله سلیمی
-----------------------------------
