واکاوی مبانی اندیشه سیاسی دولت موقت و مهندس بازرگان

انتخاب مهندس مهدی بازرگان به عنوان رییس دولت موقت مهم ترین واقعه پس از ورود امام خمینی (ره) به ایران بود.

در پی جلسه اعضای شورای انقلاب به پیشنهاد اعضا و موافقت حضرت امام(ره)، مهندس بازرگان، رهبر ملی گرایان و نهضت آزادی، به ریاست دولت موقت انقلاب اسلامی انتخاب شد و مامور تشکیل کابینه گشت.

پس از خروج شاه در 26 دی 1357 و کسب رای اعتماد کابینه بختیار از مجلسین (سنا و شورای ملی) ، امام خمینی نخستین ضربه را بر کابینه بختیار وارد کردند و به تمامی کارکنان اعتصابی دولت دستور دادند وزرای غیرقانونی را به وزارتخانه ها راه ندهند، این اقدام بختیار را به شدت مستاصل و تضعیف کرد.

دومین ضربه نیز ورود امام به ایران بود که با وجود مخالفت هایبختیار بالاخره در روز 12 بهمن انجام شد. سومین ضربه بر جسد نیمه جان کابینه غیرقانونی، سخنرانی امام(ره) در بهشت زهرا بود که در فرازی پرشور از سخنان خود وعده دادند که: «من دولت تعیین می کنم، من توی دهن این دولت می زنم»روز بعد (شامگاه 14 بهمن) جلسه مهمی با حضور اعضای شورای انقلاب اسلامی در اقامتگاه امام در دبستان علوی شماره 2 در خیابان عین الدوله ایران برگزار شد و تا ساعت 11 شب ادامه داشت.

در این جلسه مهندس بازرگان به عنوان نخست وزیر تعیین شد و حکم وی که تاریخ 6 ربیع الاول 1399 [15 بهمن 57] را بر پیشانی داشت، صادر شد.

روز 16 بهمن مراسمی در آمفی تئاتر مدرسه علوی برگزار شد و حکم نخست وزیری به او اعطا شد. این مراسم ساعت 5:30 بعد از ظهر با حضور جمع زیادی از خبرنگاران داخلی و خارجی با سخنان امام(ره) آغاز شد. امام در بخشی از سخنان خود تاکید کردند که انتخاب مهندس بازرگان به پیشنهاد و نظر شورای انقلاب بوده است: ایشان وزرای خود را تعیین می کنند و به ما معرفی می کنند تا شورای انقلاب ما که پیشنهادش و نظرش این بود که ایشان رئیس دولت باشد وزرای شان را بررسی می کنند و ان شاءالله مسائل به طور سهل و خوبی انجام بگیرد. امام سپس تلویحا بختیار را از مخالفت با دولت موقت بر حذر داشتند. پس از پایان سخنان امام (ره)، آیت الله هاشمی رفسنجانی متن فرمان نخست وزیری بازرگان را قرائت کرد. در این پیام آمده بود: «بنا به پیشنهاد شورای انقلاب، جناب عالی را بدون در نظر گرفتن روابط حزبی و بستگی به گروهی خاص مامور تشکیل دولت موقت می نمایم.» در آن حکم وظایف دولت موقت نیز مشخص شده بود: اداره مملکت، برگزاری رفراندوم تغییر نظام کشور، تشکیل مجلس خبرگان برای تصویب قانون اساسی و برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی.



متن حکم نخست وزیری دولت موقت که توسط آیت الله رفسنجانی قرائت گردید

بسم الله الرحمن الرحیم



جناب آقای مهندس مهدی بازرگان

بنا به پیشنهاد شورای انقلاب، بر حسب حق شرعی و حق قانونی ناشی از آرای اکثریت قاطع قریب به اتفاق ملت ایران که طی اجتماعات عظیم و تظاهرات وسیع و متعدد در سراسر ایران نسبت به رهبری جنبش ابراز شده است و به موجب اعتمادی که به ایمان راسخ شما به مکتب مقدس اسلام و اطلاعی که از سوابقتان در مبارزات اسلامی و ملی دارم، جنابعالی را بدون در نظر گرفتن روابط و حزبی بستگی به گروهی خاص، مامور تشکیل دولت موقت می نمایم تا ترتیب اداره امور مملکت و خصوصا انجام رفراندوم و رجوع به آرای عمومی ملت درباره تغییر نظام سیاسی کشور به جمهوری اسلامی و تشکیل مجلس موسسان از منتخبین مردم جهت تصویب قانون اساسی نظام جدید و انتخاب مجلس نمایندگان ملت بر طبق قانون اساسی جدید را بدهید. مقتضی است که اعضای دولت موقت را هر چه زودتر با توجه به شرایطی که مشخص نموده ام تعیین و معرفی نمائید. کارمندان دولت و ارتش و افراد ملت با دولت موقت شما همکاری کامل نموده و رعایت انضباط را برای وصول به اهداف مقدس انقلاب و سامان یافتن امور کشور خواهند نمود. موفقیت شما و دولت موقت را در این مرحله حساس تاریخی از خداوند متعال مسئلت می نمایم.

سپس مهندس بازرگان پس از حمد الهی از امام (ره) و مردم سپاسگزاری کرد و مسئولیت خویش را عظیم ترین وظیفه ای دانست که در طول 72 سال عمر مشروطه به کسی داده شده است.

پس از سخنان بازرگان، بار دیگر امام رشته سخن را به دست گرفتند و از مردم خواستند با انجام تظاهرات، نظر خود را پیرامون دولت بازرگان اعلام کنند. سپس امام به 3سوال خبرنگاران پیرامون موضعگیری ارتش و بختیار و قانون اساسی مشروطه پاسخ دادند. از صبح سه شنبه 17 بهمن ماه بازرگان به محل کمیته استقبال از امام خمینی (نقل مکان کرد و تا شب با انتقال وسایل ضروری زندگی از منزل خود به مدرسه علوی عملادر آن 2مکان استقرار یافت.

به دنبال درخواست امام، از صبح سه شنبه 17 بهمن ماه موجب تظاهرات مردمی در حمایت از مهندس بازرگان تهران و شهرستان ها را در بر گرفت و جامعه روحانیت روز پنجشنبه 19 بهمن را برای راهپیمایی بزرگ تعیین کرد و در آن روز میلیون ها ایرانی با حضوری بی سابقه، به دولت منصوب امام رای اعتماد دادند.

با سقوط رژیم شاهنشاهی در 22 بهمن به تدریج کابینه بازرگان تکمیل و مستقر شد ولیکن با گذشت زمان، فاصله میان آن دولت و آرمان های مردم رخ نمود تا پس از 9 ماه سرانجام در 15 آبان 1358 با تسخیر لانه جاسوسی مهندس بازرگان استعفا داد و کنار رفت و کسانی همچون دکتر مصطفی چمران با بیان این که امام را تنها نمی گذاریم از استعفا خودداری کردند و در خدمت انقلاب باقی ماندند.

سیاست هیئت دولت موقت در طول نه ماه کار خود در چندین مساله از قبیل: تاکید بر کلمه جمهوری اسلامی، مجلس خبرگان قانون اساسی، پاک سازی عناصر فاسد و طاغوتی و جایگزینی افراد صالح و نیز برخورد با ضد انقلاب، سلطنت طلب و تجزیه طلب ها و برخی موارد سیاست خارجی، با رهنمود های امام خمینی منافات داشت. تا این که دولت موقت در 15 آبان 1358، پس از تسخیر لانه جاسوسی آمریکا در تهران، به صورت دسته جمعی استعفا دادند و زمینه برای انتخابات ریاست جمهوری مهیا گردید. حضرت امام مدتها پس از استعفای بازرگان چندین بار در سخنرانی های خود گفتند: انتخاب بازرگان اشتباه بود و من قلبا راضی به این امر نبودم.

اما براستی دولت موقت و شخص بازرگان از کدام مبانی اندیشه سیاسی سود می بردند که حیات سیاسی شان بیش از 9 ماه طول نکشید برای بررسی این موضوع باید عملکرد و کارنامه دولت موقت مورد بررسی قرار داد.

چگونگی تشکیل دولت موقت و انتخاب اعضای آن و تبیین سیاست خارجی دولت موقت و ارتباط با آمریکا دو مولفه مهم است که برای معرفی مبانی اندیشه سیاسی دولت موقت لازم است که در ادامه به بحث خواهیم گذاشت.



* تشکیل دولت موقت و انتخاب اعضای آن

همانطور که گفته شد امام خمینی (ره) پس از بازگشت از پاریس به ایران در پانزدهم بهمن 1357 مهندس بازرگان را به نخست وزیری دولت موقت تعیین و مأمور تشکیل کابینه برای سازمان بخشیدن به امور آشفته کشور نمودند و در پیامی به مهندس بازرگان فرمودند: «جناب عالی را بدون در نظر گرفتن روابط حزبی و بستگی به گروهی خاص، مأمور تشکیل دولت موقت می نمایم تا ترتیب اداره امور مملکت و خصوصاً انجام رفراندوم و رجوع به آراء عمومی ملت درباره تغییر نظام سیاسی کشور به جمهوری اسلامی و تشکیل مجلس مؤسسان از منتخبین مردم جهت تصویب قانون اساسی جدید را بدهید»

بیشتر اعضای دولت موقت دارای تحصیلات عالیه بودند و بیشتر آنان سالیان طولانی در کشورهای اروپای و آمریکایی سکونت داشتند و همین خود به درک آنان از واقعیت های جامعه ایران و فرهنگ اسلامی لطمه می زد نگاهی به فهرست اعضای دولت موقت گویای این واقعیت است مهندس بازرگان صباغیان را به عنوان معاون نخست وزیر در امور انتقال، دکتر یزدی را به سمت معاون در امور انقلاب و امیر انتظام را به مسئولیت امور اداری و روابط عمومی منصوب نمود که هر سه نفر از اعضاء اصلی نهضت آزادی بودند بقیه اعضای کابینه از این قرار بودند دکتر یدالله سحابی وزیر مشاور در طرحهای انقلاب، دکتر کریم سنجابی وزیر امور خارجه، احمد صدر حاج سید جوادی وزیر کشور، داریوش فروهر وزیر کار، مهندس عباس تاج وزیر نیرو، دکتر کاظم سامی وزیر بهداری، مهندس مصطفی کتیرایی وزیر مسکن و شهرسازی، مهندس یوسف طاهری وزیر راه، دکتر محمد حسن اسلامی وزیر پست و تلگراف، دکتر محمود احمد زاده وزیر صنایع، علی اردلان وزیر دارایی، احمد مدنی وزیر دفاع، اسدالله مبشری وزیر دادگستری، رضا صدر وزیر بازرگانی، دکتر علی شکوهی وزیر آموزش و پرورش، ناصر میناچی وزیر تبلیغات و جهانگردی، مهندس علی اکبر معین فر وزیر مشاور و سرپرست سازمان برنامه و بودجه، دکتر علی محمد ایزدی، وزیر کشاورزی اکثر این افراد اعضاء نهضت آزادی، جبهه ملی و حزب توده بودند تدریجاً و در طول 9 ماه عمر حکومت دولت موقت جا به جاییهایی در وزارتخانه ها صورت گرفت که بیشتر تحت فشار اعضاء اصولگرای شورای انقلاب و انتظارات انقلابی مرحوم امام انجام شد.



* سیاست خارجی دولت موقت و ارتباط با آمریکا

سیاست خارجی دولت موقت بر برقراری رابطه با آمریکا استوار بود و علاوه بر بازرگان دولت موقت و دیگر اعضای نهضت آزادی اکثراً حفظ رابطه با آمریکا را استراتژیک می دانستند و در مواضع رسمی و غیر رسمی خود این دیدگاه را ترویج می کردند که قطع رابطه با آمریکا عاقلانه نیست و کشور به تداوم روابط با دولت آمریکا نیاز حیاتی و مبرم دارد. مهندس بازرگان یک هفته پس از پیروزی انقلاب اسلامی در مصاحبه با خبرنگار نیویورک تایمز چنین گفت: «دولت ایران مشتاق است روابط خوب خود با امریکا را از سر بگیرد.

اشتیاق بازرگان به برقراری رابطه با آمریکا و صداقت وی در این امر برای آمریکائیان کاملاً محرز بود کاردار سفارت آمریکا در یکی از یادداشت های خود، اشتیاق بازرگان به حفظ روابط دوستانه با آمریکا را چنین شرح می کند: «مناسبات حسنه با ایالات متحده از اعتقادات شخصی نخست وزیر است هنگامی که دادن پست وزارت خارجه به یزدی مورد بحث بود نخست وزیر از یزدی درباره این نکته پرسیده بود تا این که اطمینان حاصل کرد که یزدی از مناسبات دوستانه با آمریکا پشتیبانی می کند…. بازرگان حتی پس از استعفا از نخست وزیریش بر این نکته تأکید داشت که «ما روابط دوستانه ای با آمریکا داشته ایم و باید آن را حفظ کنیم…. امیر انتظام به عنوان سخنگوی دولت موقت بارها در اعلام مواضع دولت موقت بر تداوم روابط حسنه با آمریکا تأکید کرد. در یکی از اسناد لانه جاسوسی در خصوص یکی از مصاحبه های او چنین آمده است: «او (امیر انتظام) به خبرگان گفت که امیدوار است روابط با آمریکا به زودی به سوی بهبودی رود در مورد فسخ قرار دادهای نظامی امیر انتظام گفت که فسخ تمام قراردادهای سابقی که ایران قبلاً در آنها میلیاردها دلار سرمایه گذاری کرده بود غیر عاقلانه است. او حتی غیر

مستقیم به لزوم حضور متخصصان نظامی آمریکایی در ایران اشاره کرد». همین طور در یکی از اسناد درباره یکی از مصاحبه های یزدی (از اعضای نهضت آزادی و وزیر امور خارجه دولت موقت) چنین آمده «یزدی آن طور که در تهران تایمز مورخ 23 ژوئن منعکس شده شخصاً این مسأله را مطرح نموده است که ایران نمی تواند به تنهایی به پیش برود یزدی صریحاً به ادامه وابستگی به غرب اقرار دارد.»

بنابراین سیاستی که بازرگان و دولت موقت در رابطه با آمریکا در پیش گرفته بود هیچ تشابهی با مواضع و آرمان های امام (ره) نداشت این اختلاف به حدی بود که امام (ره) فرمودند: اول انقلاب شهادت می دهد که نهضت به اصطلاح آزادی، طرفدار جدی وابستگی کشور به آمریکا و در این باره از هیچ کوششی فروگذار نکرده است. در اسناد لانه جاسوسی به اختلاف عقیده میان امام (ره) و دولت وقت بر سر مسأله رابطه با آمریکا چنین اشاره شده است: دولت موقت ایران و امام خمینی (ره) درباره ارزش مناسبات با آمریکا اختلاف نظر دارند ماهیت ضد آمریکایی نظریات امام خمینی (ره) باعث شده است که فعالیت های ضد آمریکایی افزایش یابد در حالی که دولت موقت ایران اهمیت مناسبات حسنه را با ما (آمریکاییها) به رسمیت شناخته است آیت الله خمینی (ره) و اطرافیان او چنین اهمیتی را به رسمیت نمی شناسند». از جمله مهمترین عواملی که موجب نگرانی و اعتراض مردم به عملکرد دستگاه سیاست خارجی دولت موقت در خصوص رابطه با آمریکا گردید موضوع ملاقات و مذاکرات بازرگان با برژنیسکی ـ معاون امنیتی کارتر ـ بود این دیدار در شرایطی صورت گرفت که شاه در آمریکا به سر می برد و از سوی دیگر امام (ره) شدیدترین حملات را به امریکا به دلیل اقدام توهین آمیز این دولت ابراز می نمود مردم و در رأس آنان دانشجویان انقلابی پیرو امام با مشاهده ضعف عملکرد دولت موقت و سکوت سران آن در برابر مداخلات ایالات متحده در امور داخلی کشور پناه دادن به شاه مخلوع، عدم استرداد داریاییهایی که سران رژیم سابق به آمریکا برده بودند. عدم پرداخت مطالبات ارزی دولت ایران از آمریکا جاسوسی تحت پوشش فعالیت دیپلماتیک، تحریک و تجهیز اقلیتهای قومی و مذهبی در کشور، حمایت از گروه ها و محافل سیاسی مخالف امام و حرکت مردم و… تصمیم گرفتند که خود در این زمینه اقدام نمایند افشای مذاکرات سرّی میان بازرگان و یرژینسکی به مشابه کبریتی در انبار باروت خشم و انزجار مردم و دانشجویان مسلمان بود.

مهم ترین واکنش به تمام اقدامات مداخله جویانه آمریکا وضعف عملکرد دولت موقت در خصوص رابطه با ایالات متحده در شکل تسخیر سفارت این کشور در تهران از سوی دانشجویان پیرو خط امام تجلی یافت این اقدام به نظر تمامی کارشناسان مسائل سیاسی نوعی اعتراض به مشی محافظه کارانه دولت موقت و اقدامات دولت آمریکا بود که امام (ره) از آن به انقلاب دوم یاد کرد. نگاهی به سخنان سخنگوی دانشجویان مسلمان پیرو خط امام: ضمن تأیید این تحلیل نشان می دهد که این مسأله چه قدر در تحریک دانشجویان برای تسخیر لانه جاسوس نقش آفرین بوده است: «ما دانشجویان مسلمان دانشگاهها هستیم و خودمان را پیرو خط امام می دانیم… اسلام نمی تواند دینی باشد که موافق این سلطه جویی ها باشد انقلاب ما قبل از 22 بهمن به عنوان یک مکتب در جهان مطرح بود اما بعد از این مرحله و به وجود آمدن یک ارکان اجرایی که به ظاهر به نام دولت انتقالی بود ولی بعد به دولت موقت تبدیل گردید و دولت موقت به جای این که به استقلال سیاسی و فرهنگی و اقتصادی برسد. روز به روز در جهت عکس پیش می رود آمریکا در تمام مکان ها نفوذ می کند حتی هیئت دولت در الجزایر با یرژنیسکی ملاقات می کند توجه داشته باشید که امام موضع بسیار شدید ضد آمریکایی دارد. اقدام دانشجویان پیرو خط امام در تسخیر لانه جاسوسی واکنشهای متفاوتی در داخل و خارج از کشور در پی داشت. در داخل کشور مردم، رهبر انقلاب و شورای انقلاب در نقطه مقابل دولت موقت و نهضت آزادی به تأیید و حمایت از آن پرداختند. دولت موقت بسیار صریح و قاطع در مقام موضع گیری امام (ره) و شورای انقلاب این اقدام دانشجویان را در تسخیر لانه جاسوسی محکوم کرد البته این موضعگیری دولت موقت با توجه به مجموعه سیاستها و عملکرد آن در طول عمر هشت ماهه اش کاملاً قابل پیش بینی بود.

ابراهیم یزدی وزیر امور خارجه دولت موقت در واکنش به تسخیرسفارت آمریکا ضمن ابراز تعجب از این پیش آمد با سخنانی مبهم و چند پهلو ضمن ابراز نارضایتی از حرکت دانشجویان کوشید از آشکار کردن صریح مخالفت دولت با این اقدام انقلابی دانشجویان بپرهیزد.

* گزارش از عباس بخشی