ادبیات دفاع مقدس را دریابید! / هویت دفاع مقدس در خاطره نویسی است/ غفلت از زنان در ادبیات داستانی جنگ

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی خبرگزاری دفاع مقدس، "مریم بصیری" نویسنده کتاب دخیل عشق به مناسبت هفته دفاع مقدس در خصوص ادبیات دفاع مقدس یادداشتی را با عنوان" ادبیات دفاع مقدس را دریابید!" در اختیار خبرگزاری دفاع مقدس قرار داده است که در ادامه می خوانیم:

نوشتن متعهدانه از دفاع مقدس، شاید به اندازه دفاع از کشور در برابر دشمن، ارزشمند باشد؛ زیرا نقش آن در نشر و ترویج فرهنگ ایثار بر کسی پوشیده نیست. بنا بر حدیث «مداد العلماء افضل من دماء الشهداء» و روایتی که از حضرت امام صادق (ع) آمده است؛ روز قیامت خداوند اولین و آخرین مخلوقات را در یک سرزمین گرد میآورد و ترازوها برقرار می شود. سپس خون شهید با مرکب قلم عالمان سنجیده میشود و این نتیجه به دست میآید که مداد عالمان از خون شهیدان سنگینتر است. چرا که عالمان و اصحاب قلم، با قلمهایشان بسترهای تأثیرگذاری را فراهم کردهاند و افکار و اذهان شهداء در آن بسترها شکل گرفته است.

**نقش پررنگ ادبیات داستانی در بسط و گسترش فرهنگ بشری

زمانی که اصل جریان نوشتن، مقدس و قلم و صاحب قلم نیز متعهد باشد؛ ارزش نگارش از دفاع مقدس نیز بیشتر آشکار میشود. ادبیات داستانی و نمایشی همواره نقش مهمی در بسط و گسترش فرهنگ جامعه بشری در طول تاریخ بازی کرده است. در این میان دوران دفاع مقدس و ادبیات داستانی آن، بخش مهمی از گذشته این سرزمین را به خود اختصاص داده است؛ طوری که نمیتوان آن را انکار کرد. میزان نگارش و انتشار آثار ادبیات داستانی بیشتر از ادبیات نمایشی است و آثار داستانی گاه جزو پرفروش¬ترین کتابها قرار گرفته و جوایزی بسیاری را کسب کرده و به زبانهای دیگری ترجمه شدهاند.

ادبیات دفاع مقدس حول محور شهادت، شجاعت، جانبازی، ایثار، اسارت و تاثیری که رزمندگان بر خانواده و دیگران میگذارند، دور میزند. روایت چگونگی عملیاتها، احساسات اسرا در اردوگاههای جنگی، محرومیتهای جنگزدگان، بمباران ظالمانه شهرها و ... در قالب داستان کوتاه، رمان، زندگینامه داستانی، خاطرات، یادداشت، شعر، نمایشنامه و فیلمنامه از وظایف ادبیات داستانی و دراماتیک دفاع مقدس است. در دوران جنگ نویسندگان و شاعران یا از تلویزیون به جهان جبهه چشم میدوختند و شعر و داستان خلق میکردند؛ یا رزمندگان و نویسندگان بینام و نشانی بودند که بدون آشنایی با فنون و تکنیکهای نویسندگی، یک دستشان قلم بود و دست دیگرشان سلاح. عدهای از نویسندگان نیز از جبهه سخنی به میان نمیآوردند و اثرشان تنها به وقایع پشت جبهه میپرداخت. کم بود نویسندهای ماهر که بخواهد با حضور در جبهه و یا اسارت، در همان دوران دست به قلم ببرد و از احساس ناب حضور در محضر یار سخن بگوید.

**ادبیات دفاع مقدس، شرح حال ایثارگران

برخی از آثار آن دوران به گونهای تنها نگارش تاریخ وقایع جنگ بودند و کمتر به ماندگاری ادبی و هنری ادبیات ایثار و پایداری، که بیانگر شخصیتپردازی قهرمانان جبهه و پشت جبهه، و زیباشناختی ایثار آنان برای دفاع از حریم کشور در برابر تجاوز دشمن بود، میاندیشید. از آنجا که زبان هنر، شاعرانه و ادیبانه است؛ میتواند به خوبی از عواطف جاری در میدان جنگ و اوج عظمت ایثار رزمندگان پرده بردارد و هنر آنان را در کشاکش جنگ، و جان دادن عاشق در راه وصال معشوق نشان دهد. ادبیات دفاع مقدس نه ثبت تاریخ تنهاست، و نه تنها ثبت وقایع جنگ؛ بلکه شرح حال ایثارگرانی است که از تمام لذتهای دنیوی چشم پوشیدند و برای حفظ شرف انسانی و دین اسلامی خود قیام کردند. از همین رو به نظر میرسد با گذشت زمان، فرصت کافی برای تحلیل وقایع و نشان دادن چهره واقعیتری از دوران دفاع مقدس فراهم شده است و نباید از این مهم غافل شد.

**حضور زنان در دفاع مقدس، گاه در هیئت یک رزمنده وگاه در هیبت یک ایثارگر

در ادوار تاریخی اسلام و ایران، حضور زن به عنوان پشتیبان مرد همیشه مشهود است. در دوران دفاع مقدس نیز، این حضور باری دیگری خود را در بیشترین شکل نشان داد. زنان گاه در هیئت یک رزمنده در جبهه، و گاه در هیبت یک ایثارگر در پشت جبهه ظاهر میشدند؛ گاه در کنار مردان آرامش دهنده روحی آنها بوده و گاه مدیریت خانه و کارهای مردانه را بر دوش کشیدهاند. اگر چه سرنوشت جنگ با حضور فیزیکی مردان رقم میخورد؛ اما حضور ناپیدای زنان همیشه آشکار بود. آنان با مقاومت، صبر، شکیبایی و حمایت از مردانشان در مقابل بلایای جنگ، تنها تحمل پیشه میکردند. زنان هنگام رفتن عزیزانشان به جبهه شاد بودند و دود اسپند و بوی گل را همراه همسران و فرزندان خود میکردند و هنگامی که پیکر شهید این عزیزان از جبهه بازمیگشت، دوباره همین زنان گرد هم جمع میشدند و با صبر و سلامتی و تبریک و تسلیت به همدیگر، تسلای خاطر یکدیگر و تقویت روحیهی شهادتطلبی بودند.

در حال حاضر با وجود رزمندگانی که پس از سالها به مرور، به نگارش روی آوردهاند؛ و یا نویسندگان متعهدی که هرگز عطر جبهه را استشمام نکردهاند؛ کتابت و نگارش درباره دفاع مقدس قدم در عرصه جدیدی گذاشته است. نویسندگان جوان اغلب با اینکه در جنگ حضور نداشتند؛ اما حس و حال دفاع مقدس را به خوبی در آثارشان منتقل میکنند؛ به ویژه آنکه زن نویسندهای در این میان بخواهد در مورد یک شهید یا جانباز مرد کتاب بنویسد و قلمش را با لطف بیشتری بر کاغذ لطیف بگذارد.

ادبیات دوران دفاع مقدس کشور ابتدا مردانه و بیشتر در میدان جنگ بود؛ اما نباید از میزان حضور و تأثیرگذاری زنان در دفاع مقدس و شکلگیری ادبیات آن، توسط زنان نیز غافل شد. کاملاً واضح و مبرهن است که زنان کمتر در جبهه حضور داشتند؛ و هم اینکه بیشتر نویسندگان در آن دوران مرد بودند؛ لذا حضور زنان در آثار مردان نویسنده و یا تعداد آثار خود نویسندگان زن در سالهای نخست جنگ، نمود و بروز کمتری داشت. وقتی زنان ایثارگر به نسبت مردان در مناطق جنگی و مرزی کم بود و به نسبت، حضور زنان در ادبیات دفاع مقدس چه به عنوان مولف و یا قهرمان اثر کمتر، نمیتوان انتظاری بیش از این داشت. هر چند به نظر میرسد، در زمان حال این مشکل حل شده باشد و زنان با توان بیشتری به حیطه ثبت دفاع مقدس بازگشته باشند.

**ادبیات دفاع مقدس، ادبیاتی متنوع

نکته قابل توجه در ادبیات دفاع مقدس، تنوع قالبها و ادبیات تخیلی و غیر تخیلی است. بخشی از این ادبیات که به خاطره، زندگینامه، یادداشت، درباره رزمندگان، جانبازان، اسرا و شهدا، خانواده شهدا، جانبازان، اسرا و آزادگان، جنگزدگان و مهاجران، زنان پشت جبهه و افراد در حاشیه جنگ میپردازد که کاملاً واقعی و قابل استناد است. اما برخی دیگر چون داستان کوتاه و رمان به جهت بهرهگیری از عنصر تخیل، حتی اگر برگرفته از واقعیت باشند، دارای سند تاریخی نیستند. دسته سوم هم به صورت زندگینامه داستانی میباشند؛ که با وجود اصل واقعیت، به دلیل اضافه شدن عنصر خیال جهت فضاسازی و ایجاد جذابیت، نمیتوان به تمامی، آن را عین واقعیت پنداشت.

**هویت دفاع مقدس در خاطره نویسی

خاطره نویسی، از آنجایی که ثبت تاریخ شفاهی جنگ و واقعیاتی است، که هویت دفاع مقدس میباشد؛ از اهمیت ویژهای برخوردار است. هر چند تعداد اندکی از این آثار، توانستهاند قابلیت داستانی بیابند و از روایتگویی محض فراتر بروند؛ و شناختی حسی از آن دوران، در اختیار مخاطب بگذارند. این خاطرات گاه توسط نویسنده، و گاه توسط خود راویان حاضر در صحنه جنگ، نگاشته شده است. اما اقبالی که خاطرات داستانی پیدا کردهاند از جمله نکات قابل توجه هستند؛ هر چند باید در ذکر تمام جزئیات این خاطرهها در برخی کتابها، پس از یادآوری سی سال قبل، شده اندکی تردید به دل راه داد.

در میان آثاری که به خاطرات و زندگینامهها میپردازند؛ متاسفانه روایات و خاطرههای ضد و نقیضی از سوی راویان و یا نویسندگان دیده میشود. هنگامی که چند کتاب از سوی چند ناشر دولتی و خصوصی درباره مثلاً یک سردار نوشته میشود؛ نمیتوان در تمامی موارد به نکات مشترکی در این کتابها رسید. حتی گاه در مجموعه خاطرات رزمندگان، روایتهای مختلفی درباره یک سردار در یک عملیات و یا زندگی همسر و مادر او، ذکر میشود. هر چند برخی آثار از دیگاه متفاوت و با شگردهای خاص ادبی روایت میشود؛ اما چندگانگی روایات، نشان از عدم تحقیق کافی از سوی نویسنده، و شتابزدگی برای چاپ، از سوی ناشر دارد. این در حالی است که هنوز از رشادت هزاران سرباز گمنام و بسیجی دلاور که نام آنها هیچ کجا درشتنمایی نشده، سخنی به میان نیامده است.

**احوالات ادبیات دفاع مقدس در سه دوره

سه دوره را میتوان در ادبیات دفاع مقدس به وضوح مشاهده کرد. دورهای که بیشتر به بیان مستندات تاریخی و مشاهدات جنگ میپردازد و تقریباً از عناصر داستان و جذابیتهای مخاطب پسند کمتر در آن اثری میتوان یافت. دوره بعد بیشتر به نقد و آسیبشناسی دفاع مقدس مسایل و مصایب مهاجرین جنگ تحمیلی، مشکلات مادی، روحی و روانی آنان، فقر و مسکنت، دربهدری، اندوه و دلتنگی میپردازد و به تاثیرات جنگ بر زندگی فردی، خانوادگی، اجتماعی در سطح ملی و بینالمللی، و در نهایت امروزه که به حماسهسازی و دراماتیک کردن جنگ عنایت بیشتری میشود.

**جایگاه ویژه زنان عرصه ادبیات دفاع مقدس

نویسندگان زن در عرصه ادبیات داستانی دفاع مقدس با نگارش رمان، داستان کوتاه و بلند، و به دلیل برخورداری از نثری عاطفی، دارای جایگاه ویژهای هستند. در این دسته از آثار، به خاطر بهرهگیری از عنصر خیال میتوان به شکل بارزتری، شاهد خلق شخصیتهای زن ماندگار در عرصه دفاع مقدس شد. هر چند تخیلی بودن داستانها، دلیل غیرواقعی بودن آنها نیست. در واقع این تخیلات تنها توانستهاند گوشهای از فداکاری و ایثار واقعی زنان را نشان دهند. در این آثار میتوان زن را به عنوان مادر و همسر شهدا، آزادگان و اسرا دید و از مرارتهایی که به آنان رفته است؛ پرده برداشت. تمامی این آثار به ذکر روزهای سخت آغاز جنگ اشاره دارند و دخترانی که به جای فرار از شهر، شجاعانه ماندند و صحنههای دلخراشی را که حتی تصورش را هم نمیکردند، با چشم خود دیدند.

یکی از نقشهای مهم زنان در دوره جنگ و بعد از آن، نقش همسر شهید بودن است. همسران شهدا جزء آسیبپذیرترین قشرهای جامعه هستند؛ زیرا با از دست دادن همسر، علاوه بر داشتن مسئولیتهای خانوادگی در قبال فرزندان و والدین شهدا، از نظر معنوی نیز دارای مسئولیت خطیری هستند. این زنان با حفظ وقار و ارزش نهادن به شخصیت شهید، مسئولیت خود را به انجام رساندهاند. سیر و سلوک عارفانهای که زنان در طول دفاع مقدس در کنار همسران و فرزندانشان برای رسیدن به حق داشتند؛ پس از شهادت فرزند و همسر، آنان را در ادای وظیفه زینبوارشان، تشویق میکند. البته قابل ذکر است نقش دختران و خواهران شهدا اغلب به صورت شخصیتهای فرعی و در حاشیه بوده؛ و کمتر به عنوان یک قهرمان، به آنها پرداخته شده است. نقش زنان پشت جبهه و کسانی که در بیمارستانها به پرستاری و امدادگری مشغول بودند و یا با تشویق شوهران به جنگ، آنان را یاری میدادند؛ آنطور که لازم است در این نوع ادبیات پُررنگ نیست. بماند که در بعضی از رمانها، جنگ به عنوان مرکز ثقل ماجرا، نمود ندارد و بیشتر در حاشیه داستان اصلی، جنگ را بهانه قرار داده است تا این که اثر تنها در جرگه دفاع مقدس ثبت شود و یا زودتر به چاپ برسد.

در ادبیات دفاع مقدس، حضور زنان ایثارگر را میتوان به دو دسته، زنان حاضر در مناطق جنگی و جبهه، و پشت جبهه تقسیم بندی کرد. زنان جبهه نیز شامل دو دسته، زنان جنگزده و ساکن مناطق مرزی؛ و زنانی میشوند که به واسطه مشاغلی چون: پزشکی، پرستاری، عکاسی، خبرنگاری و ... اجازه حضور در جبهه را داشتهاند. اما عمده زنان در این ادبیات، زنان پشت جبهه هستند که همسران، مادران و خواهران شهید، جانباز و اسیر هستند. در رده بعدی، سایر زنان ایثارگر هستند که، در پشت جبهه فعالند. این زنان به تبع زمان و مکان حضورشان، کارکرد و نقشهای متفاوتی در طول دفاع مقدس داشته و به ایثارگری پرداختهاند. آنان به دلیل قرار گرفتن در موقعیتهای خاص، دست به اعمال قهرمانآمیزی میزدند؛ که شاید در شرایط عادی، شجاعت و جسارت انجام آن عمل را نداشتند.

نویسندگان و بویژه نویسندگان زن، در راستای نشان دادن ایثارگریهای رزمندگان، آثار قابل توجهی را عرضه کردند. این آثار را میتوان هم از منظر وقایع سالهای دفاع مقدس و هم وقایع پس از آن و ارتباطش با نسل بازمانده از جنگ، بررسی کرد. این زنان یا جنگ را دیدهاند و راوی وقایع جنگ بودهاند؛ یا تنها به عنوان نویسنده، با بهرهگیری از تخیل و با تکیه بر واقعیات، قلم به دست گرفتهاند. البته در این میان زنانی هم بوده¬اند که هم راوی و هم نویسنده وقایع دوران دفاع مقدس بودهاند.

**غفلت از زنان در ادبیات داستانی جنگ

نقش زنان در ادبیات داستانی جنگ، آنچنانکه باید، مورد توجه قرار نگرفته است. اگر چه برای نشان دادن شخصیت والای همسران جانبازان و شهدا تلاش شده؛ اما اغلب به مشکلات فراوانی که در سایه این ایثار، برای آنان به وجود آمده، اشاره کافی نشده است. مشکلاتی از قبیل مسائل مالی، مشکلات اداره امور منزل، نگهداری از فرزندان و تقویت روحیه آنها، مسائل روحی خود زنان در مواجهه با این مشکلات، انتظار طولانی برای بازگشت اسرا و بسیاری موارد دیگر، مسکوت گذاشته شده است. حتی در آثار زنان نویسنده هم، که بهتر از مردان به توصیف و شخصیتپردازی عاطفی زنان اشاره شده؛ همچنان به چنین مواردی، به اندازه کافی پرداخته نشده است.

نسلهای آینده از طریق همین کتب با ماهیت جنگ و تبعات آن و نحوه زندگی و افکار مردم در آن دوره آشنا خواهند شد؛ لذا حق دارند لااقل گوشهای هر چند کوچک و واقعی از این ایثار را به عینه در کتابها ببینند. نسل سوم چشم انتظار دریافت تجربهها، و سرگذشت دوران دفاع مقدس با همه تلخی و شیرینیاش است. اگر چنین تصور کنیم که ادبیات ایران در دوره جنگ به پیشرفتی نائل شده، این پیشرفت را تنها در کمیّت میتوان دید و از لحاظ کیفی، تنها بُعد معنوی آن، مورد توجه است، نه تکنیکهای داستان نویسی آن، آنطور که لازم است. این در حالی است که در اکثر کشورهای جهان، ادبیات و هنر جنگ، بویژه سینمای جنگ، با قدرت تمام پرداخته شده؛ و چون ابزاری تبلیغاتی، بر حق بودن کشور نویسنده و سازنده، صحه گذاشته است؛ حتی اگر واقعیت چیزی جز آن باشد.

انتهای پیام/