12 تیرماه، سالروز حمله ناو جنگی آمریکا به هواپیمای ایرباس ایرانی برخلاق موازین حقوقی و بین المللی و کشته شدن تمامی سرنشینان آن است. به همین دلیل طی یک گفتگو پیرامون این موضوع با دکتر مهاجری قاضی دادگستری ، نگاهی حقوقی به ماجرا و ابعاد حقوقی قضیه همچنین مسئولیت سازمان های بین المللی داشته باشیم ، متن پیش رو حاصل گفت و گوی کوتاه صورت گرفته است.
آقای دکتر لطفا بفرمایید اقدامات حقوقی ایران پس از این حادثه چه بود
پس از این اقدام که یک اتفاق تکان دهنده برای ملت و دولت بود جمهوری اسلامی ایران برای احقاق حق خودش به اقداماتی دست زد که طرح موضع در شورای امنیت شکایت به سازمان ایکائو و شکایت به دیوان بین المللی دادگستری لاهه بود و دولت ایران با این سه اقدام علیه آمریکا شکایت خود را مطرح کرد .
این شکایات چه مدت پس از حادثه و با چه کیفیتی صورت گرفت؟
در 14 تیرماه همان سال توسط وزارت امور خارجه کشورمان شکایت به شورای امنیت مطرح شد و ایران خواستار جلسه فوری شد ، که در آن آقای ولایتی به عنوان وزیر خارجه ایران و جرج بوش بعنوان وزیر خارجه آمریکا شرکت کردند در نهایت قطعنامه ای صادر شد که بیشتر جنبه شعاری داشت تا محکومیتی و متاسفانه نتیجه چشمگیر و مناسبی نصیب ایران نشد . اقدام دوم ایران شکایت به ایکائو بود که در آن هم نتیجه مناسبی نگرفت و فقط قطعنامه ای موسوم به 1989 از سوی ایکائو صادر شد که بیشتر جنبه توصیه داشت و اهداف مد نظر کشورمان در آنجا هم تامین نشد ، در آن قطعنامه به ایران توصیه شد که برای طرح دعوا به دیوان بین المللی دادگستری مراجعه کند. اقدام سوم ایران در 27 اردیبهشت سال 68 بود که شکایتی علیه آمریکا مطرح کرد که در آن سه موضوع مورد بحث قرار گرفت یکی نقض اصول کنوانسیون شیکاگو که آزادی پرواز های هواپیماها است ، دیگری نقض کنوانسیون دریاها که درواقع عبور بی ضرر کشتی ها است و مورد سوم هم نقض اصول کنوانسیون لاهه که نقض اصول بی طرفی را مطرح می کند بود .
چرا یک سال بعد طرح شکایت به دادگاه لاهه برده شد و در آنجا مطرح شد ؟
چون هم در شورای امنیت مطرح شد و هم در ایکائو شاید دلیل آن صرف وقت در این سازمان ها بوده است، اما به هرحال با تاخیر این شکایت مطرح شد و جلسات مکرری تشکیل شد که با توجه به عدله محکمی که ایران داشت به نظر محکومیت آمریکا قطعی بنظر می رسید .
این عدله چه بود؟
اولا کشتی آمریکا در آبهای دریایی ایران بوده است و هواپیما هم در حریم هوایی ایران بوده و دولت امریکا اصول و قواعد اساسی بین المللی را نقض کرده و به آبهای ساحلی ایران و همچنین حریم هوایی ایران تجاوز کرده و دفاعی که کشور ایالات متحده در مراجع مختلف کرده به هیچ عنوان قابل قبول و قابل استناد نیست چون دفاعیات آنها همواره باهم متناقض بودند .
در نهایت چه شد ؟
ایران و ایالات متحده اعلام کردند که باهم به توافق رسیدند و موافقت کردند که موضوع را پیگیری نکنند .
این توافق را چگونه ارزیابی می کنید و حاصل آن چه بود ؟
متاسفانه در این مصالحه دولت آمریکا از پذیرش مسئولیت بدلیل نقض قوانین بین المللی خودداری کرد و فقط پذیرفت مبالغی را به خانواده قربانیان پرداخت کند که در این راستا 55 میلیون دلار به خانواده قرباینان و 40 میلیون دلار به جمهوری اسلامی ایران پرداخت کرد نکته قابل تاسف این است که پرداخت این مبلغ نه جبران خسارت که از باب لطف و محبت مطرح می شود.
آمریکایی ها در این باره چه ادعایی را مطرح می کردند ؟
آنها ادعایی مبنی بر این که فرودگاه بندرعباس به دو منظورنظامی و تجاری استفاده میشده که به هیچ وجه این موضوع صحت نداشته است ، ادعای دیگر آنها این بود که سیستم های تشخیص نداشتند که این هم قابل قبول نیست چون اندازه هواپیما مسافربری ایرانی با جنگنده های نظامی بسیار متفاوت است و حتی با چشم غیر مسلح هم قابل تشخیص است ادعای دیگری که امرکایی ها مطرح کردند انتحاری بودن این پرواز و حضور F-14در سایه هم غیر قابل قبول است همچنین ادعای منحرف شدن هواپیما از مسیر مشخص خودش هم کاملا غیر واقعی است .
بنظر شما مصالحه در این پرونده کار صحیحی بود ؟
میتوان گفت دولت ایران در این مصالحه حق و حقوق قربانیان را در نظر نگرفت چرا که دولت آمریکا عذرخواهی نکرد و حتی پولی که پرداخت برای ابراز همدردی پرداخت و هیچ محکومیتی برای آنها در پی نداشت . علی رقم اینکه قانون اجازه داده اگر کشوری علیه امنیت ما و یا اتباع ما اقدامی صورت دهد و مرتکب جرمی شد در داخل کشور قابل محاکمه باشند اما قوه قضاییه هم متاسفانه چنین کاری نکرد حتی ما میتوانستیم عوامل این جنایت را به طور نمادین محاکمه کنیم که این عمل هم صورت نگرفت .
این مصالحه غیر قانونی بوده است ؟
طبق اصل 39 قانون اساسی این موضوع نیاز به تصویب مجلس شورای اسلامی داشته است اما متاسفانه این اتفاق رخ نداده است
چرا؟
این را باید از مسئولین وقت پرسید که چرا مجلس ورود نکرد و تیم حقوقی اعتنایی به تصویب این مصالحه در مجلس نکرده است.
و این موضوع از نظر بنده غیرقانونی است .
چرا ایران این پرونده را پیگیری نکرد ؟
بنظر می رسد این موضوع سیاست بر عدالت چیره شده است و یک سیاسی کاری صورت گرفته است .
از طرف چه کسی سیاسی کاری شده است ؟
این سیاسی کاری از طرف هر دو کشور انجام شده است .
به نظر شما اگر روند رسیدگی پیگیری میشد چه نتیجه ای برای کشورمان در پی داشت ؟
به نظر من اگر روند رسیدگی به پرونده پیگیری می شد با توجه به عدله ایران ، دادگاه لاهه مجبور به محکومیت دولت آمریکا می شد .
ضمانت اجرایی حکمی که از طرف دادگاه لاهه صادر می شد چه بود ؟
بهرحال در این موارد ضمانت اجرایی خاصی وجود دارد که شامل توقیف اموال و اقداماتی از این دست می شود که می توان به عنوان یک اهرم فشار علیه کشور محکوم استفاده کرد .
اگر هواپیمایی در خطوط هوایی بین المللی در حال تردد باشد آیا شناور های جنگی صرف اینکه هواپیما را تهدیدی برای خود پنداشته اند میتوانند اقدام نظامی کنند؟
ببینید ، در معاهده شیکاگو که اساس نامه ایکائو محسوب می شود به کشور ها اجازه نمی دهد تحت هیچ شرایطی علیه هواپیما های غیر نظامی اقدامی نظامی کنند .
تفاوت محکومیت و توافق در عرف بین الملل چیست ؟
اصولا وقتی یک کشور در پرونده ای محکوم می شود یعنی مسئولیت آن را به او نسبت دهند و او را خاطی معرفی کنند اما در توافق چینن برداشت هایی صورت نمی گیرد .
اهدا مدال و نشان به اعضای ناو جنگی امریکایی و کاپیتان آن ، نمیتواند رد کننده اداعای امریکایی ها مبنی بر اشتباه گرفتن هواپیما باشد؟
عموما در موارد مختلف فرمانده ای مورد تقدیر قرار میگیرد که اهداف کشورش را محقق کرده و مرتکب اشتباه و خطایی نشده باشد وقتی آمریکایی ها فرمانده این ناو را مورد تشویق و تقدیر قرار می دهند یعنی عمل او را تایید می کردند و آن را یک اشتباه نمی دانند .
آقای دکتر چرا بیمه ها در این مسئله ورود نکردند ؟
این موضوع بستگی به نوع قرار داد بین شرکت مسافربری و شرکت بیمه دارد که اگر کلیه حوادث قهری و غیر قهری در این قرارداد درنظر گرفته شده باشد، می توان علیه بیمه هم اقامه دعوا کرد و حتی خانواده قربانیان و دولت هم می توانند در این زمینه مدعی باشند
با توجه به بین المللی بودن این پرواز کشور ها نمی توانستند به طور جدی تری در این مسئله ورود کنند؟
بنظر من آنها هم می توانستند اقامه دعوا کنند اما متاسقانه شاید به دلایل سیاسی اقدام مجزایی نکردند
تفاوت حقوقی حادثه که برای هواپیمای ایرانی رخ داد وموارد مشابه بین المللی نظیر ساقط کردن هواپیمای مسافربری کره جنوبی توسط شوروی یا حادثه لاکربی در چیست؟
در پرونده هواپیمای کره جنوبی ، شوروی در نزدیکی جزیره ساخلین در خاک خودش هواپیمای کره ای را مورد حمله قرار داد تفاوت آن با حادثه ای که برای هواپیمای ایرانی رخ داد این بود که پرواز 007 کره جنوبی اشتباه کرده بود و وارد خاک شوروی شد ، نیروی هوایی شوروی با شیوه های صحیح بین المللی به هواپیمای کره ای هشدار میدهد و حالا بخاطر نقص فنی یا موارد دیگر خلبان این پرواز پاسخی به هشدار های شوروی نمی دهد که در نهایت جنگنده شوروی هواپیمای کره ای را مورد اثابت موشک قرار می دهد .
آیا شوروی حق اینکار را داشت؟
بخاطر اینکه شوروی به قطعیت رسیده بودند که هواپیما جاسوسی است و از مسیر خودش خارج شده و بی توجه به هشدار ها بوده است نمی توان خیلی به این اقدام شوروی ایراد وارد کرد .
واکنش های بین اللملی نسبت به این اقدام شوروی چه بود ؟
ایکائو دوبار شوروی را محکوم کرد برخی کشور ها پرواز های خود را رو در یک اقدام یک جانبه به سمت شوروی لغو کردند .
واکنش های بین اللملی در پرونده لاکربی به چه صورت بود ؟
در پرونده لاکربی هم لیبی مورد تحریم های سختی قرار گرفت و به شدت محکوم شد و در سال 2003 هم خود قذافی این اتفاق را پذیرفت و خسارت آن را پرداخت کرد .
دلیل این تفاوت ها را در چه می بینید؟
به هرحال دلیل آن آنرا می توان بخاطر این دانست که ابر قدرت ها نفوذ قابل توجهی در سازمان های بین المللی دارند. فرضا آمریکا درباره هواپیمای کره ای این عمل را یک کشتار وحشیانه اعلام کرد اما در مورد هواپیمای ایرانی نه تنها عذرخواهی نکردند بلکه به آن هم افتخار می کردند .
به نظر شما تیم حقوقی ایرانی نمی توانست با الگو برداری از نتایج این پرونده های مشابه و نزدیکی تاریخی پرونده لاکربی خواسته هایی متناسب با آرای دادگاه ها و سازمان های بین المللی داشته باشد ؟
بله بنظرمی رسد که تیم حقوقی ایران می توانست بهتر عمل کند و اگر طوری ادامه می دادند که آرای پرونده های مشابه را هم در نظر می گرفتند چاره ای جز محکومیت برای آمریکا توسط دادگاه ها و سازمان های بین المللی وجود نداشت . به اعتقاد من یک سیاسی کاری توسط تیم حقوقی صورت گرفته است .
بی تجربگی صورت گرفته یا سیاسی کاری؟
بنظر من بی تجربگی نکردند و سیاسی کاری شده است
در پایان اگر بحث خاصی مدنظرتان هست مطرح بفرمایید .
امیدوارم با توجه به اینکه توافق انجام شده مطابق اصل 39 قانون اساسی نبوده است هنوز هم قابلیت پیگیری دارد دولت محترم ایران اقدامات لازم را صورت دهد و بعد از این هیچ گاه عدالت قربانی سیاسی کاری نشود .
گفت وگو از امین ایزدی
