به گزارش خبرگزاری دفاع مقدس؛ ربع قرن از حمله ناجوانمردانه ناو وینسنس به هواپیمای مسافربری ایرانی در خلیج فارس می گذرد ، یکی از موضوعاتی که کمتر به آن پرداخته می شود ابعاد حقوقی مسئله است و این سوال در اذهان مطرح است که آیا ایران در این مسئله به حق و حقوق خود رسید؟ و همچنین مقایسه این حادثه با حوادث مشابه و واکنش سازمان های بین المللی به این موضوع ، به همین جهت گفت و گوی با دکتر محمدرضا کامیار ، عضو هیات رئیسه کانون وکلای دادگستری مرکز ترتیب دادیم تا پاسخ این سوالات را بیابیم که متن این گفت و گو را در ادامه می خوانید .
در آستانه سالگرد حادثه دوازدهم تیر هستیم ،به عنوان سوال اول بفرمایید واکنش حقوقی ایران به این حادثه چه بود ؟
بعد از آن حادثه کشور ما چند اقدام حقوقی انجام داد ، یک اقدام مطرح کردن موضوع در شورای امنیت بود که منجر به صدور بیانیه ای شد که طی آن قرار شد برای کشف حقیقت بررسی صورت بگیرد ایران همچنین در دادگاه بیت المللی لاهه هم شکایتی هم صورت داد و اقدام حقوقی هم بطور کامل صورت گرفته است .
نتیجه شکایت در دادگاه بین المللی چه بود؟
نهایتا بعد از مدتی ایالات متحده به واسطه ایران مبلغی را بعنوان خسارت به بازماندگان پرداخت کرد .
این موضوع در یک محکومیت مقرر شد یا طی یک توافق صورت گرفت؟
در یک توافق بین ایران و آمریکا صورت گرفت و محکومیتی برای ایالات متحده در بر نداشت .
تفاوت آن با محکومیت چیست؟
در محکومیت ، حکم صادر میشود و آن حکم لازم الاجرا و نظر دادگاه است اما گاهی قبل از صدور حکم احتمال توافق و سازش بین طرفین وجود دارد .
اگر ایران شکایت را پیگیری میکرد و حکمی در محکومیت امریکا صادر می شد چه ضمانت اجرایی برای آن وجود دارد؟
طبق مقررات حاکم بر دادگاه بین المللی لاهه کشور ها مکلف به اجرای حکم دارند و ضمانت اجرایی آن هم تعهداتی است که کشور ها در این دادگاه دارند .
نقض این تعهدات چه تبعاتی در پی دارد ؟
خب به هر حال اگر کشوری این تعهدات را نقض کند به عنوان عضو سازمان ملل مورد بازخواست قرار می گیرد و در واقع حیثیت بین المللی آن کشور تحت تاثیر قرار می گیرد . حتی کار ممکن است تا جایی پیش برود که در شورای امنیت اقدام نظامی هم تصویب کرد
حتی علیه آمریکا ؟
البته این که بتوانیم علیه کشوری مثل آمریکا چنین اقدامی تصویب بکنیم ، بافت ساختار سازمان جهانی اجازه نمی دهد برای اینکه ساختار سازمان ملل به شورای امنیت این اختیار رو داده و این حق را شورای امنیت به 5 کشور به عنوان حق وتو داده و این موضوع اقدامات علیه کشور هایی که دارای حق وتو هستند تقریبا غیر ممکن می کند .
پس به نظر شما مصالحه با امریکا توسط تیم حقوقی ایران عمل درستی بود ؟
بله ، چون وجهی هم که دریافت شد نسبت به سایر حوادث هوایی بیشتر بود .
به نظر شما پرداخت غرامت می تواند ضرر و زیان های معنوی بازماندگان را جبران کند ؟
ببینید این یک بحث گسترده حقوقی است که آیا حقوق می تواند ضرر های معنوی افراد را جبران کند؟ واقعا نمی شود ضرر های معنوی که به افراد وارد می شود را با مادیات جبران کرد ، اما در عالم حقوق جز عذرخواهی بعنوان یک روش جبران خسارت معنوی یا پرداخت پول یا مالی برای کمک به زیان دیده شیوه دیگری نداریم و اصل اساسی در جبران خسارت این است که وضع زیان دیده به حالت سابق برگردد و طبیعتا در زیان های جانی این اتفاق رخ نمی دهد ، راه جبران خسارت جانی همیشه بسته است و این ها راه های جایگزین است که مسلما نمی تواند .
اگر هواپیمایی در خطوط هوایی بین المللی در حال تردد باشد آیا شناور های جنگی صرف اینکه هواپیما را تهدیدی برای خود پنداشته اند میتوانند اقدام نظامی کنند؟
ببینید ، ناو وینسنس وقتی به هواپیمای ایرانی حمله کرد چنین ادعایی را مطرح کرد و مدعی شد که در دفاع از خود این کار را کرده ، اما همان موقع همه می دانستند که این یک بهانه است و جایگاه علمی ندارد چون تشخیص یک هواپیمای جنگی از هواپیمای مسافربری کاملا امکان پذیر است ، آنها برای اینکه متهم به حمله عامدانه علیه صلح متهم نشوند به این بهانه ها متکی شدند
اما اگر فرض کنیم که یک ناو احساس خطر میکند از طرف یک هواپیما ، طبیعتا اگر هواپیما مسافربری باشد به هیچ وجه نمی تواند تهدید نظامی برای آنها باشد
آمریکایی ها معتقدند هواپیما را بعنوان احتمال عامل انتحاری ، خطری برای خود دیده اند .
به صرف احتمالات نمی توان چنین کاری کرد ، این اقدام به عنوان یک اقدام پیشگیرانه در حقوق بین الملل قابل قبول نیست ، ما نمی توانیم به یک ناو بخاطر یک احتمال غیر عقلایی حق حمله بدهیم . ضمن اینکه در دفاع مشروع باید دفاع و حمله باهم متناسب باشند ، نمی شود به خاطر دفاع مشروع 290 نفر را از بین برد ، اطلاعاتی که در اختیار ناو وینسن بود می توانست به آنها ثابت کند که این هواپیما مسافر بری است ، اما هیچ تلاش لازم برای این کار بعمل نیامده ، در واقع اقدام معقولی توسط آمریکایی صورت نگرفته است .
ادعای حضور یک فروند جنگنده ایرانی در سایه هواپیمای مسافربری تا چه اندازه می تواند صحیح باشد ؟
آنها البته این ادعا را هم داشتند ، اما این موضوع توسط کشورمان قاطعانه رد شد ، حتی بر فرض محال هم که این موضوع صحت داشت، اقدام علیه یک هواپیمای مسافربری برای هشدار به جنگنده به هیچ وجه قابل توجیه نیست چون هواپیما های مسافربری جزو پرواز های تجاری هستند و امنیت این پرواز ها برعهده همه کشور هاست و هیچ کس حق ندارد این امنیت را بهم بزند .
اهدای مدال و نشان به کادر ناو وینسنس و کاپیتان آن را چگونه ارزیابی می کنید ؟ آیا این موضوع نمی تواند مهر تاییدی بر عمدی بودن این حادثه باشد ؟
ببینید ، این اقدام آمریکایی ها بنظر من یک فرار به جلو بود یعنی در واقع یک اقدام غیر اخلاقی و مخالف با وجدان های بین المللی بود ، حتی اگر ادعاهای آنها بطور دقیق هم قابل اثبات بود هیچ اخلاقی در دنیا تشویق فردی که در نتیجه اشتباه چند صد نفر را کشته مجاز نمی داند اینها با این اقدامشان نشان دادند که معیار های اخلاقی را هم در این قضیه قربانی کردند ، فرض که تمام ادعای آنها صحیح باشد اما این که فردی با یک اشتباه جان چندین نفر را گرفته باشد قطعا مستحق تشویق نیست ، اگر هواپیمای ما سقوط کرد آنها در اخلاق سقوط کردند .
با توجه به بین المللی بودن این پرواز آیا کشورهایی که اتباع آنها در این حادثه کشته شدند می توانستند در این مسئله ورود کنند ؟
از نظر بین المللی اگر مدعی باشند که یک تصادف بوده و اشتباه ، بازماندگان حق دارند علیه دولت آمریکا طرح دعوای حقوقی کنند
دولت ها چطور؟
اگر ادعا این باشد که حمله به مسافربری ایرانی یک حمله عمدی بوده ، به جهت این که اقدام علیه امنیت و صلح صورت گرفته هر دولت می توانست علیه این موضوع اقامه دعوا کند .
چرا بیمه ها در این ماجرا ورود نکردند
ما دو نوع بیمه در مسافربری هوایی داریم ، یکی بیمه ای که شرکت هواپیمایی برای مسافران پیش بینی می کند که مشابه بیمه شخص ثالثی است در کشور ما اجرا می شود دیگری بیمه ای که نسبت به هوپیما به عنوان یک مال اعمال می شود که شرکت بیمه در قبال هواپیما در صورت آسیب دیدن خسارت را پرداخت می کند . در قسمتی که بیمه هواپیما انجام شده ، شرکت بیمه گر مکلف است که بیمه را پرداخت و بعد برای دریافت خسارت به وارد کننده زیان مراجعه کند .
در خسارات عمدی هم بیمه ها می توانند خسارت پرداخت کنند ؟
حقوق دان ها به این سوال پاسخ منفی دادند یعنی نمی شود کسی عمدا به فرد دیگری زیانی وارد کند و شرکت بیمه زیان عمدی وارده را پرداخت کند ، در این حادثه چون عمدی بودن حادثه اثبات نشد در حقیقت شرکت های بیمه مسئولیت خود را در مورد هواپیما اعمال کردند ، در مورد سرنشینان بخاطر کنوانسیون 1929 ورشو ، شرکت هواپیمایی باید این خسارت را پرداخت کند در شکایت ایران علیه آمریکا چون کشورمان مدعی بود این اقدامات عمدی بود در نتیجه ایران خواست که حداقل خسارت ها را آمریکایی ها بر عهده بگیرند البته اگر آمریکا به عهده نمی گرفت ، قانونا شرکت بیمه باید این مبلغ را پرداخت میکرد .
دریافت خسارت از بیمه توسط ایران به قبول اشتباه بون حادثه تعبیر نمی شد ؟
بیمه یک شرکت خصوصی است و ربطی به مواضع دولتی ندارد و بجای ایران ، شرکت بیمه باید این دعا را مطرح میکرد .
تفاوت حقوقی حادثه که برای هواپیمای ایرانی رخ داد وموارد مشابه بین المللی نظیر ساقط کردن هواپیمای مسافربری کره جنوبی توسط شوروی یا حادثه لاکربی در چیست؟
در این حوادث که اشاره کردید فرض این است که همه این ها با اقدامات عمدی صورت گرفته است ، که از نظر ماهیت حقوقی همه مثل هم هستند یعنی همانطور که در حادثه لاکربی هواپیما توسط انفجار منفجر شد و مسئولیت را متوجه دولت لیبی کرد عین همین موضوع هم برای دولت آمریکا وجود دارد اما مسئله اساسی این است که ما این ادعا را ثابت کنیم . پس اگر این اقدام عمدی باشد تروریستی و محکوم است اما این موضوع در پرونده هواپیمای ایرانی اثبات نشد ولی دولت ایران همیشه عمدی بودن حادثه را بعنوان یک مسئله مسجل اعلام کرده است .
تفاوت آن با پرونده حادثه کره جنوبی چه بوده است؟
چون هواپیمای کره ای بدون اجازه وارد مرزهای شوروی شده بود تخلفی صورت داده است ، اگر از جنبه حقوقی به ماجرا بنگریم یک امر دفاعی باید متناسب باشد با حمله به بیان دیگر وقتی یک ابزار جنگی به شما حمله نمی کند نمی توانید با ابزار جنگی با آن مقابله کنید ، پس شوروی نمی توانست به عنوان راه اولیه روی شلیک موشکی به سمت هواپیما حساب کرد بنابراین ابتدا با هشدار های مختلف توسط جنگنده هایش و تماس های رادیویی سعی بر برقراری ارتباط با هواپیمای کره ای کرد و بعد از این که پاسخی داده نشد این کار را کرد و رویه را هم درست انجام داد .
بنظر شما تیم حقوقی ایران نمی توانست این ماجرا را با توجه به نزدیکی تاریخ پرونده لاکربی و ایرباس ایرانی شکایت خود را ادامه دهد و منتظر برخورد و درخواست آمریکا از لیبی بماند و همان را از آمریکایی ها بخواهد ؟
ببینید ، ما باید شرایط زمان را در نظر بگیریم اساسا یکی از دلایلی که در کشور ما مطرح است برای پذیرش قطعنامه 598 ، حمله آمریکا به این هواپیما بود یعنی از دیدگاه ایران این عمل امریکا یک عمل تهدید آمیز بود و با این منظور بود که به ایران نشان دهد دردمنشی اش پایانی ندارد و اگر قرار باشد ایران در جنگ به مواضع خودش اصرار کند آنها هم در این اقدامات وحشیانه منعی برای خودشان نمی بیندد بنابراین نمی توان شرایط حاکم در این پرونده را با لاکربی یا کره جنوبی تطبیق داد و گفت تیم حقوقی کشورمان می توانسته در شرایط مساوی این پرونده را پیش ببرد .
واکنش سازمان های بین الملی به این پرونده ها به چه نحوی بود ؟
ایکائو همه حوادث را محکوم کرد و البته در حادثه ایران با صدرو بیانیه ای بر حفظ امنیت هوایی تاکید کرد و اظهار تاسف هم کرد ، اما ما باید این را بپذیریم که در معادلات بین المللی ، قبل از حقوق سیاست حرف آخر را می زند و ما در آن زمان فاقد نفوذ لازم برای جلب نظر سازمان های بین المللی بودیم . البته سازمان ملل در مورد پرونده ایران بیانیه داد و در پرونده لاکربی محکومیت این مسئله و صدور قطعنامه را صورت داد
چرا آمریکایی ها با وجود این که اصرار به غیر عمدی بودن حادثه داشتند باز هم غرامت پرداخت کردند؟
چون بالاخره زیان را وارد کرده بود ولو به خاطر اشتباه ، در اصول حقوقی اگر کسی اشتباها زیانی به فرد دیگری وارد کند این زیان را زیان دیده با نگرفتن خسارت تحمل کند یا زیان دهنده با پرداخت خسارت تحمل کند عادلانه این است که زیان دهنده اینجا محکوم شود پس پرداخت خسارت به معنای پذیرش تقصیر نمی تواند باشد .
توافق توسط ایران بدون تصویب مجلس قانونی بوده است ؟
اگر در قالب حل و فصل اختلاف بود به تصویب مجلس نیاز ندارد ، مجلس در موارد داوری بین یک دعوای بین المللی بر سر اموال دولتیباید ورود کند و چون در این مورد سازش صورت گرفته حتما نیاز به تصویب مجلس دارد .
به نظر شما آیا کشورمان می تواند پس از گذشت ربع قرن از حادثه ، دوباره شکایت خود را مطرح کند ؟
بنظر من نه ، چون از طرف دیدگاه طرف خارجی اکر تشریفات رعایت نشده باشد این موضوع داخلی است و متخلفین باید پاسخ دهند .
منظور شما تیم حقوقی وقت است ؟
بله ، آنها باید این موضوع را به تصویب مجلس میرساندند ، پس چون این کار را نکردند آنها باید پاسخگو باشند که اختیار این کار را نداشتند .
به نظر شما اگر در این پرونده ایرانی ها نفوذ بیشتری داشتند می توانستند نتیجه بهتری بگیرند ؟
ببینید نظام بین المللی نظامی است که متاسفانه بر مدار قدرت است که موضوع به قوی اجازه داده که بدون اعتنا به مقررات جهانی به کشوری حمله کند ، مثلا در افغانستان و یا پاکستان بدون اجازه دولت های مربوط شاهد حضور پهباد های آمریکا در آسمان این کشور ها هستیم ، اگر چنین اتفاقی در آمریکا صورت بگیرد قطعا آنها به کشور خاطی حمله میکنند ، اما این حق را برای خودشان قائل هستند که هرکاری که میخواهند انجام دهند . این نشان دهنده این است که نظام حقوقی بین المللی ، نظامی است مبنتی بر عامل زور و قدرت و ما این حقیقت تلخ را باید بپذیریم ولی اینکه سیاست های خارجی کشور ما تغییر دادن این موضوع است کما اینکه پیشنهاد حذف حق وتو هم از طرف ایران مطرح شده ولی چون همین طرح هم قابل وتو شدن است به سرانجامی نرسیده است .
در پایان اگر بنظرتان نکته و یا بحثی قابل ارائه هست ، بفرمایید .
ما در دنیای امروز به اخلاق بیشتر از هر چیزی احتیاج داریم وقتی معیار های اخلاقی از هم میپاشد فاجعه هواپیمای ایرانی رخ می دهد و حقوق دان های سراسر دنیا باید پایبند به اخلاق باشند ، یعنی نباید یک حقوق دان آمریکایی صرف اینکه آمریکا مورد اتهام است بدون توجه به معیار های جامعه بشری به دفاع از کشورش بپردازد . به امید روزی باید باشیم که نظام بین المللی بجای اینکه مبتنی بر قدرت و زور باشد مبتنی بر اخلاق و عدالت باشد .
مصاحبه از امین ایزدی
