بسیج نهادی برآمده از انقلاب

به گزارش خبرگزاری دفاع مقدس؛ بسیج یک نهاد انقلابی است که از توده مردم و آحاد جامعه تشکیل شده است. برخی جامعهشناسان و صاحبان علم سیاست معتقدند، بسیج برای انقلاب به وجود میآید، یعنی توده مردم بسیج میشوند تا انقلابی را به نتیجه برسانند. از همین روی به حرکت تودههای مردم برای برپایی نظام حکومتی جدید، بسیج گفته میشود.

اصولاً بر اساس چنین تفکری، پس از تغییر نظام حکومتی و سیاسی، بسیج فلسفه وجودی خود را از دست میدهد و حرکت تودهها، جای خود را به نهادهای قانونی و اقدامات نهادینه میدهند، یعنی با ایجاد نظام حکومتی و تشکیل نهادهای قانونی، حرکت بسیجی متوقف میشود.

البته حکومتها به ویژه حکومتهای دموکراتیک، مشارکت مردم را برای اداره امور میپذیرند، زیرا باعث استحکام و پایداری نظام حکومتی میشود و تلاش مینمایند تا مردم را در سرنوشت خود و اداره امور مملکتی به کار بگیرند. این نوع اقدام را مشارکت مدرن مینامند که در سایه حضور مردم در انتخابات، شوراها و خدمات اجتماعی تعریف میشود، بنابراین چنین دیدگاهی بین حضور مردم در صحنه انقلاب (مشارکت بسیجی) و حضور مردم در اداره مملکت (مشارکت مدرن) تفاوت قائل است.

در جمهوری اسلامی ایران اما، حرکت تودهها و حضور نیروهای مردمی قبل از پیروزی انقلاب ایجاد شد و در حین انقلاب، نقش مردم بسیار چشمگیر بود که انقلاب اسلامی، همان انقلاب مردم و ملت مسلمان به شمار میرود. این حرکت، پس از تشکیل نهادهای قانونی، دچار رکود نمیشود و فلسفه و منشأ چنین حرکتی عوض نمیشود، بلکه همین حضور و مشارکت و همین حرکت جمعی و مردمی، تغییر کاربری میدهد و به جای انقلاب کردن، در جهت اصلاحات و سازندگی جامعه قدم برمی دارد. از دیدگاه اسلامی، حرکت مردمی انقلابی تحت رهبری و هدایت ولی امر انجام میگیرد و پس از آن نیز تحت ولایت فقیه عمل میکند.

ضرورت استمرار حرکت مردمی است که دستور تشکیل بسیج، پس از پیروزی انقلاب و تشکیل شورای انقلاب صادر میشود. یعنی زمانی که کشور در حال نهادینه شدن و شکلگیری است، ضرورت حضور مردم احساس میشود. از این جهت حضور مردم، ضروری میشود که حرکت و جنبش اجتماعی مردم، ایستا نشود و همان مردمی که برای اهداف بلند و آرمانی انقلاب کردند، همان مردم باید آن را حفظ کرده و چنین تفکری را توسعه دهند، یعنی در جمهوری اسلامی ایران، نهاد بسیج برای حفاظت و حراست از دستاوردی است که خود مردم قیام کردند و حکومت دلخواه خود را به وجود آوردند. چنین تفکری است که تهدیدات خارجی به کشور را تعرض به خود دانسته و آن را وظیفه دولت نمیداند، لذا وظیفه خویش میداند تا از آسیب وارده جلوگیری کرده و حمله را دفع میکند.

 سنگ بنای بسیج بر حکم فقهی و جهادی

 سنگ بنای بسیج بر حکم فقهی و جهادی استوار است، جهادی که مبتنی بر روحیه دفاعی باشد و نه تهاجمی یا جهانگشایی؛ بسیج در نظر امام مولودی جدید است که کارشناسان جهانی نمیتوانند آن را بشناسند، هر گاه قوه ایمان در ملتی زنده شود، همگان را به قیام الله فرا میخواند و میتواند سرتاسر یک کشور را بسیج نماید، معیار حرکت بسیج هم همین اسلام و درک مفاهیم عالیه آن است. (صحیفه نور، ج ۱۴، ص ۴۷۵)

از نظر حضرت امام برای پیدایش و تقویت روح ایمان در میان مردم که موتور حرکت بسیج هستند، دو عامل نقش بی بدیل و غیر قابل انکار دارد، یکی مساجد، دیگری روحانیت. (صحیفه نور، ج ۶، ص ۱۷۵)

مساجد مرکز بسیج مردمی بر ضد اهداف شوم دشمن است. مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش حرکتهای اسلامی بوده، از مسجد، تبلیغات اسلامی شروع میشده است و حرکت قوای اسلامی برای سرکوبی کفار و وارد کردن آنها در بیرق اسلام از مسجد بوده است، همیشه در صدر اسلام مسجد مرکز حرکات و مرکز جنبشها بوده است. (بیانات امام(ره)۵۸/۲/۱

با توجه به جایگاه بسیار حساس بسیج در نشان دادن چهره نظام جمهوری اسلامی و ایجاد جاذبه در درون جامعه برای مشارکت و جذب هر چه بیشتر جوانان و نوجوانان به سمت الگوهای سازنده مبتنی بر هویت ملی –مذهبی از دیدگاه مقام معظم رهبری، بسیج و بسیجی مسئولیتی سنگین را به عهده داشت و توانست یک ارتش معنوی مردمی را پایهریزی کند.

 امام خمینی (ره) در مورد بسیجیان قهرمان فرمودند: شما آیینه مجسم مظلومیتها و رشادتهای این ملت بزرگ، در صحنه نبرد و تاریخ مصور انقلابید. شما فرزندان مقدس و پرچمداران عزت مسلمین و سپر حوادث این کشورید. شما یادگاران و همسنگران و فرماندهان و مسئولان بیداردلانی بودهاید که امروز در قرارگاه محضر حق مأوا گزیدهاند. من به طور جد و اکید میگویم که انقلاب و جمهوری اسلامی و نهاد مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که بحث از بزرگترین سنگرهای دفاع از ارزشهای الهی نظام ما بوده و خواهد بود، به وجود یکایک شما نیازمند است چه صلح باشد و چه جنگ. (صحیفه نور، جلد ۲۱، ص ۱۸و ۱۹)

  تبیین کارکرد نهاد بسیج در جمهوری اسلامی ایران

 تبیین کارکرد نهاد بسیج در جمهوری اسلامی ایران از این حیث دارای ارزش و اهمیت است که دارای رویکردی نوین و اختصاصی است؛ یعنی برخلاف نظریه جامعه شناختی که حرکت مردمی را برای انقلاب ضروری میداند و پس از تشکیل نهادهای قانونی، بسیج عمومی را لازم نمیدانند و جلوی هر حرکت اجتماعی و مردمی را خواهند گرفت. رویکرد نوین جمهوری اسلامی به بسیج، موجب شد نخبگان و تودههای انقلابی، پس از انقلاب، منفعل نشوند و همان نخبگان و همان توده مردم، در جهت حفاظت و حراست از انقلاب، به راه خود ادامه دهند.

کارکرد بسیج سازندگی را میتوان در دو سه محور مطالعه کرد. محور اول ایجاد سازمانها و نهادها، قرارگاههای سازندگی در سپاه و بسیج است که قرارگاه قرب نجف اشرف، در نیروی مقاومت بسیج تشکیل شد و مسئولیت اجرای پروژههای عمرانی، کشاورزی، صنعتی و فنی را بر عهده گرفت. پروژههای ملی و کلان کشور توسط قرارگاه به اجرا در آمد. محور دوم تاسیس بنیاد تعاون بسیج با مؤسسات تابعه، قدم دیگری برای توسعه عمران و سازندگی بشمار میرود که شامل سرمایهگذاریها، ساخت مسکن، پرداخت وام، تولیدات، خدمات رفاهی و خدمات علمی میشود.

محور سوم اشتغالزایی است که در مرحله سازندگی و نیز هدف از تاسیس بنیاد تعاون، بکارگیری بسیجیان واجد شرایط در امر تولید و تجارت به حساب میآمد. البته توفیق نیروی مقاومت بسیج در این زمینه نسبی بود و کارکرد اقتصادی بسیج برای عمران و اشتغال همانند کارکردهای نظام، امنیتی و اجتماعی اثر بخش نبود.

در سالهای آغازین این مقطع، تهدید و تهاجم اساسی دشمن علیه جمهوری اسلامی ایران، قتلهای فرهنگی بود. این هجوم که بخش عمدهای از کشورهای جهان سوم فراگرفته بود وقتی برخی از کشورهای توسعهیافته نیز از این هجوم در امان نبودند، به طور مشخص برای انحراف جوانان ایرانی برنامهریزی شد تا ایران اسلامی به سرنوشت اندلس (اسپانیا) دچار شود. بنابراین دستگاههای فرهنگی کشور همانند دوران دفاع مقدس، برای مقابله با تهاجم فرهنگی، نیروها را بسیج ساختند. هرچند در این زمینه، نظیر دفاع نظامی موفقیت نداشتیم، زیرا ابزار و شرایط لازم برای فعالیتهای فرهنگی در اختیار نبود. نیروی مقاومت بسیج شاید بیش از هر نهاد فرهنگی دیگر توانسته در برابر هجمههای فرهنگی دفاع کند. انجام پروژههای تحقیقاتی فرهنگی، آگاهسازی جوانان، ترتیب دادن نمایشگاههای تهاجم فرهنگی و یافتن مظاهر و مصادیق تهاجم از جمله کارکردهای مثبت بسیج در این مقطع است.

از نیمه این مقطع یعنی سالهای ۷۴، ۷۵ به بعد کارکرد فرهنگی، بسیج، جای خود را به کارکردهای اجتماعی داد که در قالب همکاری با دولت و وزارتخانه ها اقدامات موثری به انجام رسید. در حقیقت اگر حرکت تودهای میلیونی را در دوران انقلاب بسیج سیاسی بنامیم و حضور بسیجیان در جنگ و دفاع مقدس را بسیج نظامی قلمداد کنیم این مقطع عمر بسیج را میتوان بسیج اجتماعی فرض کرد، زیرا فعالیتهای اجتماعی بسیج هم از نظر تنوع، هم از نظر کمیت و هم از جهت کارآمدی و بهرهوری، به نحو مطلوب و شایسته عمل کرد. طرحهای ملی و درازمدت ریشهکنی فلج اطفال، آموزش بهداشت زنان جوان. سرشماری اماکن مذهبی، توزیع دفترچه درمانی روستائیان و ... نمونههایی از کارکرد اجتماعی بسیجیان است.

آخرین کارکرد نهاد بسیج در دهه دوم متناسب با شرایط سیاسی و اجتماعی جامعه مورد مطالعه قرار دارد که بسیج در زمینه امنیت و آرامسازی شهرها و مناطق کشور ایفای نقش کرد. آرامسازی شهرستان اسلامشهر، کنترل آشوب کوی دانشگاه تهران، برقراری امنیت مردمی در شهرهای استان خراسان، جلوههایی از حرکت آرامساز بسیج طی سالهای اخیر است.

نیروی مقاومت بسیج که در تحقق بخشیدن به ارتش 20 میلیونی و نیروی قدس که جهت حمایت از نهضتهای اسلامی بود با تصویب مقام معظم رهبری به سازمان سپاه افزوده شد و پنج نیروی زمینی، هوایی، دریایی، مقاومت و قدس سازوکار اصلی تشکیلات سپاه شدند.

نمونههایی از سازمانهای بزرگ اجتماعی وجود دارند که طبق تحقیقات به عمل آمده، یکی از مهمترین علل شکست آنها عدم توانایی در انطباق سریع و اثربخش سازمان با شرایط متحول محیطی بوده است. (فرد لوتانز، رفتار سازمانی، ترجمه غلام سرمد، موسسه بانکداری ایران، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول ۱۳۷۴، ص ۹۲۹)

 و در پایان؛

امروزه نهاد بسیج تبدیل شده به یک نیروی استراتژیک به تمام معنی که اهمیت و جایگاه آنرا نه تنها ملت ما بلکه بعضا دشمنان انقلاب نیز به خوبی دریافتهاند، قابلیتهای موجود در نهاد بسیج گستردهتر و متنوعتر از آن است که تا کنون از آن سخن گفتهاند، متأسفانه تا به حال صرفاً برخی کارکردهای سطحی و مقطعی مورد نظر بوده است، در حالی که به اعتقاد کارشناسان بسیاری از معضلات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و طبیعی کلان کشور را میتوان با اندیشه و اراده بسیج حل کرد وبا سازماندهی آن و جذب جوانان تحصیل کرده وکاردان وارد عرصه خدمات عملی و رفاهی و عمرانی خیلی از گرهها را با مشارکت این نهاد عرصه سازندگی و نوآوری باز کرد، این منوط به آن است که کارگزاران بسیج، ارزش واقعی آن را دریابند و تلاش کنند تا در همه زمینههای مورد نیاز جامعه از آن استفاده کنند، اگرچه بیم آن میرود که نه تنها تمامیت کشور بلکه جهان اسلام تاوان سنگین کم توجهی به این نیروی لایزال الهی را بپردازند که امیدواریم مسئولان با انجام مطالعات راهبردی ضمن شناخت تحولات خارجی و داخلی، تغییرات و تحولات سازندهٔ لازم را در ارکان مختلف نهاد بسیج به وجود بیاورند، تا مبادا خدای ناخواسته مشمول هشدار عاقبتسوزی شویم که آن امام همام متولیان امر را به آن انذار داده بود.

منابع و ماخذ؛

صحیفه نورامام(ره) ، (جلد ۶ / ۱۴ / ۱۵ / ۲۱)

فرد لوتانز،رفتار سازمانی،ترجمه غلام سرمد،موسسه بانکداری ایران، چاپ اول ۱۳۷۴،ص۹۲۹

گزارش از رسول شادمانی