نگاهی به جنبش اسلام لیبرال «فتح الله گولن» در ترکیه

به گزارش گروه بینالملل دفاع پرس، شکلگیری کودتا در ترکیه و متهم شدن فتحالله گولن و این جنبش به طراحی کودتا و دولت موازی از سوی رجب طیب اردوغان نام گولن را که سالهاست در تبعیدی خودخواسته در آمریکا به سر میبرد را بار دیگر بر سر زبانها انداخته است. حال باید پرسید که فتح الله گولن و جنبش گولن واقعاً دارای چه کارکردی است، چه تفکراتی دارند و رابطه آنها با حزب عدالت و توسعه چگونه بوده است. لذا در ادامه نویسنده به دنبال پاسخ به این پرسشها است.

ارتـباط شبکهاى یکى از ویژگىهاى اسلام ترکیه است. طریقت در گذشته هسته مرکزى این ارتباط شبکهاى را تشکیل مىداد. در رأس آنها یک شـیخ قـرار داشت که تازه واردان بعد از اینکه وارد نخستین مرحله شعائر دینى مىشدند، با او عهد و پیمان وفـادارى مىبستند. در دنیاى جدید ارتباطات نوین که از طریقت انعطافپذیرتر است، جایگزین آن شد. زیرا رهبران که دیگر پیروان خود را شخصاً نمىشناختند، آنـها را بـا تـکنولوژى ارتباطى جدید هدایت مىکنند. بزرگترین و با نفوذترین فرد این شورا در ترکیه فتح الله گولن اسـت. فتح الله گولن یکی از جالبترین نمونه¬های تفکر اسلام لیبرال در خاورمیانه است. عدهای از نخبگان سکولار ترکیه جنبش گولن را تحولی مترقی میدانند و عدهای دیگر او را تهدید پنهان ارزیابی میکنند.

اندیشههاى گولن ریشه در اندیشههاى سعید نورسى ملقب به بدیع الزمان و «رسالههای نور» او و نیز متفکر ملىگراى عـثمانى ضـیاء گوکالپ دارد. گولن از پیروان «طریقت نورجو» محسوب مـىشود. فتح اللّه گولن به سال 1938 در روسـتایى کوروجوک ولسوالی حسن قلعه نزدیک ارزروم در آناتولى شرقى به دنیا آمد و اکنون در پنسیلوانیای آمریکا روزگار مىگذراند. گولن فارغ التحصیل مدارس امام خطیب و دانشگاه الهیات در ترکیه است. او در خلال دهههاى 70 و 80 میلادى به عنوان یک واعظ و مبلغ مـنصوب از طـرف دولت در سازمان امور دیانت، بـه سراسر ترکیه سفر کرد. در دوره حکومت نظامیان در سال 1971 گولن به اتهام فعالیتهای مخفی مذهبی نظیر برپایی اردوگاههای تابستانی برای ترویج ایدهها و اندیشههای اسلامی دستگیر و به مدت هفت ماه زندانی شد. پلیلس در اوایل دهه 1980 نیز پروندهای برای او تشکیل داد. اما به دلیل بردباری نسبی نظامیان حاکم بر ترکیه در قبال اسلامگرایی گول، دستگیر نشد.

گولن بنیانگذار یک جریان یا جنبش آموزشى اسلامى است که ظرف 40 سـال گـذشته، شـبکهاى از مدارس تقریباً یکسان را در ترکیه و سایر نقاط جهان شکل داده است. گمانه زنی در مورد تعداد افراد حاضر در این بنیاد بزرگ متفاوت است، اما چند صد هزار تا 4 میلیون نفر به عنوان همکاران این پروژه بزرگ بینالمللی ذکر شده است. افراد همکار در این بنیاد عمدتاً دانش آموزان، معلمان، تجار، روزنامه نگاران و افراد تحصیل کرده در زمینههای مختلف هستند.

ﺟﻨﺒﺶ ﮔﻮﻟﻦ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﺷﺒﻜﻪای اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و در ﻣﺤﺪوده آﺳﻴﺎی ﻣﺮﻛﺰی ﻣﺤﺪود ﻧﻤﻲ ﺷﻮد ﺑﻠﻜﻪ در ﻛﺸﻮرﻫﺎی اروﭘﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ آﻣﻮزﺷﻲ ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺘﻪ و در ﻛﻨﺎر آﻣﻮزش ﺳﻜﻮﻻر ﺑﺎ ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت اﺧﻼﻗﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ دﻳﻦ اﺳﻼم، ﺗﻼش ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ وﺿﻌﻴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در دﻧﻴﺎی ﻣﺪرن ﺑﻬﺒﻮد ﺑﺨﺸﺪ. آﺧﺮﻳﻦ ﺗﺨﻤﻴﻦﻫﺎ ﺣﺎﻛﻲ از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ یکهزار ﻣﺮﻛﺰ آﻣﻮزﺷﻲ اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ در ﺑﻴﺶ از ﻳﻜﺼﺪ ﻛﺸﻮر در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن است.

در این مدارس، تدریس به زبان محلى، ترکى و انگلیسى صورت مىگیرد. او به دنبال پرورش نسل برتری بود که پس از 10- 15 سال ترکیه را اداره کنند. پس از فروپاشى شوروى و سقوط دیوار آهنى، فتح اللّه گولن شاگردان و هواداران خود را تشویق کرد تا دامنهى فعالیتها و اندیشههاى خود را به فراسوى مرزهاى ترکیه گسترش دهند. او در این مسیر بـه حـمایت تجار و بازرگانان متمولى دلگرم بـود که پیشـتر اعلام کرده بودند در گسترش ایدههاى گولن به خارج از مرزهاى ترکیه حاضر به مساعدت هستند.

البته این مدارس در فـعالیتهاى روزانـه خود مستقیماً زیر نظر گولن نیستند، اما همگى تقریبا از اصول آموزشى که توسط او تدوین شده تبعیت مىکنند. در این نـظام آمـوزشى اگرچه از اصول اسلامى الهامهاى فراوانى گرفته شده است، اما اصولاً آموزش، آمـوزش غـیردینى است و تمرکز اصلى روى شیوههاى آموزشى مدرن اسـت. شـاید بـه همین دلیل است که شبکهى آموزشى گولن توانسته از دولتهاى لائیک تـرکیه، امکانات و تسهیلاتى بگیرد، مدارک این آموزشگاهها مورد تأیید نظام ترکیه است. یکى از کلیدىترین دیدگاههاى گولن که طى آن، سالها بسط و گـسترش فـراوانى یافت، تلاش براى شکل دادن اسلام مدرن بود. ا

و این کار را با مهم جلوه دادن علوم تجربى و طبیعى انجام داد. به تـعبیر دیگـر، وی یکى از بهترین راههاى معرفى اسلام مدرن را بهرهگیرى از میراث علوم طبیعى جدید مـىدانست. جنبش فتح اللّه چیها، تفکری مبتنی بر اسلامگرایی لیبرال است. روششناسی گولن مبتنی بر روششناسی هرمنوتیک است. او از اسلام آناتولیایی و مبتنی بر تسامح و تساهل و عاری از محدودیتهای سختگیرانه یا کمالیسم است. یکى از عوامل مهمى که به ترفیع موقعیت فتح اللّه گـولن در ترکیه منجر شده است نظریه او در بـاب تلفیق ناسیونالیسم ترکى و اسـلام اسـت.

سبک زندگی که جنبش نور در مقایسه با دیدگاههای گروههای بنیادگرای اسلامی مطرح میکند، لیبرال و مداراجویانه در برابر سبک زندگی غربی است. گولن تعریفى از دین ارائه مىدهد که مـشابه رویکرد سـکولارها بـه دین مـىباشد. یعنى دین را مقولهاى فـردى در نـظر مىگیرد نه امرى عمومى. لذا با اسلامگرایى سیاسى و حزب سیاسى شدن مخالفت مىکند. ازاینرو به اسلامگرایى سـیاسى اربـکان، حـکومتهایى نظیر ایران و عربستان انتقاد دارد. در نگاه وى اسلامگرایى سیاسى افـراط در امـور دینـى اسـت. از سـویى دیگـر با این تعریف از دین، به نظامیان لائیک ترکیه نیز انتقاد مىکند؛ زیرا آنها تلاش داشتند تا دین را از ساحت فردى نیز حذف نمایند و این امر موجب کاهش آزادىهاى اجتماعى و نهایتاً تحریک اسلامگراها شـده است و باعث به وجود آمدن چالش در ساحت عمومى شده است. او معتقد به عملگرایی است. گولن معتقد به امـکان اسـتخراج خـلق جهانى مدرن از قرآن و احادیث و سنت یا همان نظریه جمع میان سنت و تجدد.

گولن حکومتهای دموکراتیک مبتنی بر آزادی، حق انتخاب و فردگرایی (اما نه فردگرایی مطلق) را ستایش میکند. وی همچنین این نوع از حکومتها را با زمان و واقعیت سازگار میداند و معتقد است اسلام امروزه با دموکراسی مدرن لیبرال سازگار است. گولن علاقهای ندارد که دولت، شریعت یا قوانین اسلامی را به کار گیرد چرا که بر این باور است که بخش کوچکی از احکام اسلامی به حکومت و کشورداری مربوط میشود. او بهترین شکل حکومت را حکومتهای دموکراتیک میداند و از همین رو از حکومتهای ایران و عربستان سعودی انتقاد میکند.

بنیانگذاران جنبش گولن، همچون بـنیانگذاران جـمهورى سکولار در ترکیه، حضور زنان در عرصه عمومى و مشارکت فعالانه آنان در این عرصه را تشویق و ترویج مىکنند و با شعار پیشرفت و تمدن، با اعمال تبعیضات جنسیتى علیه زنان به مخالفت مىپردازند. در واقع زنـان در جـنبش گولن، همانند زنان در برنامههاى آتاتورک، تنها بخش مکمل و جزیى از پروژههایى هستند که با اهداف خاصى طراحى مىشوند. این جنبش، زنان مسلمان را به ادامـه تـحصیل و طـى مدارج بالاى علمى تشویق مىکند و اصرار دارد که مدرسه و دانـشگاه را بـه بهاى داشتن حجاب ترک نکنند و در صورت لزوم، روسرىهایشان را بردارند. در حقیقت، امـروزه بعد از روند سکولاریزاسیون آتاتورک، جریان دیگرى از جانب فتح اللّه گولن پدیدار شده که به جاى اینکه حجاب را یک حق و وسـیلهاى بـراى بـسیج و تهییج زنان مسلمان ببیند، به رواج این ایده مىپردازد که حجاب جزو ملزومات اصلى و اولیه اسـلام نـیست و در اسلام پوشیدن آن اجبارى نمىباشد. این جنبش براى اثبات ادعایش، به آیاتى از قرآن متوسل مىشود که بیان مىکنند مـهمترین اصـل در اسـلام اعتقاد است. در حقیقت اگرچه مصالحه جنبش گولن، حساسیتها و دشمنىهاى سکولارها را تعدیل کرده، خـود نـیز بـه رواج تعابیر و تفاسیرى غلط و موهوم از اسلام منجر شده است.

جنبش اسلام اجتماعى ترکیه که امروزه فتح اللّه گولن رهبرى آن را عهدهدار است با جدیت تمام در صدد جمع میان سنت و تجدد و تقابل بـا اندیشه انقلاب اسلامى ایران اسـت. ﺑﺮﺧﻲ از ﺗﺤﻠﻴﻠﮕﺮان ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ وی از ﺣﻤﺎﻳﺖﻫﺎی اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺪل اﺳﻼم ﺳﻨﻲ ﺑﺎ ﺑﺮداﺷﺖ ﺧﺎص ﺧﻮد ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﮔﺮاﻳﺶ ﺻﻮﻓﻲﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی از ﮔﺴﺘﺮش ﻣﺪل ﺷﻴﻌﻲ ﻧﻈﺎم ﺟﻤﻬﻮری اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان در آن ﻣﻨﻄﻘﻪ اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ.

در سالهاى اخیر کنفرانسهاى زیادى در آمریکا و اروپا درباره فتح اللّه گول برگزار شده است و به نوعی شاهد برخی حمایتها در جهت ترویج افکار او هستیم. ﺑﺤﺚ ارﺗﺒﺎط ﺟﻨﺒﺶ ﮔﻮﻟﻦ ﺑﺎ ﺳﺎزﻣﺎن اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﻛﺰی آﻣﺮﻳﻜﺎ و ﺣﻤﺎﻳﺖ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘﺎﺑﻲ از ﻳک ﻣﻘﺎم اﻣﻨﻴﺘﻲ و اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﺳﺎﺑﻖ ﺗﺮﻛﻴﻪﻫﺎ از وی ﺑﺎ نام «ﻋﺜﻤﺎن ﻧﻮری ﮔﻮﻧﺪس» آﻏﺎز ﺷﺪ. به طور مشخص از سال 1995 شاهد اعطای دهها جایزه به نام مدارا و تساهل مذهبی در ترکیه و اروپا به فتح الله گولن هستیم. به طور مثل وی در سال 2008 از سوی مجله انگلیسی Prespect و مجله سیاست خارجی به عنوان برترین متفکر و روشنفکر جهان انتخاب شد.

سـازش اسلام و مدرنیته که مفروض اصلى این جنبش است، توانسته در ترکیه و برخى از کشورهاى اسلامى منطقه توجه بسیارى را به خود معطوف داشته و سطح فعالیت خود را در مقیاس جهانى تعریف نماید. جنبش گولن نیز به مانند کلیت حزب عدالت و توسعه، بنیادگرا نیست. با جهانی شدن و غربگرایی موافق است؛ ادعای مبارزه با استکبار و امپریالیسم جهانی را ندارد و آمریکا را شر مطلق تلقی نمیکند؛ با اسلام سیاسی مخالف و به جای آن اسلام اجتماعی را ترجیح میدهد. اسلام سکولار و لیبرال مدنظر اسلام اجتماعی گولن با مفاهیم اسلام سیاسی مدنظر جمهوری اسلامی و نجم الدین اربکان کاملاً متفاوت و دارای زاویه است.
 

وی اعتقاد داشت که حزب رفاه خود مسبب بحران سیاسی ترکیه و رویارویی با ارتش سکولار این کشور بود. او همچنین برکناری حزب رفاه از قدرت در ژوئن 1997 را غیرمنصفانه ندانست. گولن از تعطیلی حزب رفاه حمایت کرد و بر حفظ نظم تدکید کرد. اما در عین حال گفت منطقیتر این بود که حزب رفاه به دلایل تاکتیکی منحل نمیشد. وی در عوض خواستار ان بود که پیگرد قضایی حزب رفاه تا زمان برگزاری دور بعدی انتخابات ادامه یابد. گولن بسیار مراقب است که خصومت و دشمنی ارتش و کمالیستها را برای خود به ارمغان نیاورد.   
گفته میشود حامیل گولن در مدارس امام خطیب، برخی نهادهای نظامی و آموزش و پرورش ترکیه از نفوذ برخوردار هستند. برخی از اعضای حزب عدالت و توسعه متعلق به جریان فتح الله گولن هستند و آنها نیز به مانند او داعیه اسلام میانه یا لیبرال را دارند. حزب عدالت و توسعه علیرغم اختلافها و رقابتهایی که از سال 2010 با جنبش فتح الله گولن پیدا کرد  و حتی اردوغان گولن را به رهبری گروهی تروریستی متهم کرد، اما کلیت حزب عدالت و توسعه از نظر نظری به نگاهها و جهانبینی این جنبش در خصوص برداشت از اسلام نزدیک است. به طور مثال سعید نورسی قصد داشت اسلام را با مـدرنیسم آشـتى دهد، اما گولن خواستار آشتى اسلام با کمالیسم است. حزب عدالت و توسعه ترکیه نیز به مانند فتح الله گولن به دنبال آشتی دادن اسلام با کمالیسم در جامعه است. برداشت گولن نیز به مانند حزب عدالت و توسعه برداشتی محافظه¬کارانه و مخالف تغییرات اساسی در جامعه است. این برداشت صوفیانه، حداکثر حامی اصلاحات تدریجی بدون دگرگونی در ساختارهای سنتی جامعه است.
 
فهرست منابع

1- آگای، بکیم (تابستان 1386)"شناخت نسخه¬ای عمل¬گرایانه برای جنبش اصلاحگری اسلامی (نگاهی گذرا به اندیشههای فتح الله گولن متفکر مسلمان ترکیه)". ترجمه کامیار سعادتی. اخبار ادیان. سال پنجم. شماره¬ی 23. صص 32-29.

2- اخوان کاظمی، مسعود و سارا ویسی (بهار 1391)"زنان و تقابل سکولاریسم و اسلام¬گرایی رو به رشد در ترکیه". فصلنامه مطالعات خاورمیانه. سال 19. شماره¬ی 68. صص 136- 115.

3- ارس، بولنت و عمر کاها (زمستان 1381)"جنبش اسلام لیبرال در ترکیه: اندیشههای فتح الله گولن". ترجمه اسدالله اطهری. فصلنامه مطالعات خاورمیانه. سال نهم. شماره 32. صص 82- 59.

4- دانشنیا، فرهاد و دیگران (پاییز 1392)"هویت تاریخی، نوعثمانیگرایی و سیاست خارجی ترکیه". فصلنامه مطالعات سیاسی جهان اسلام. سال دوم. شماره 7. صص 60- 35.

5- علیخانی، علی اکبر و دیگران (1390) اندیشه سیاسی متفکران مسلمان (جلد 18). تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.

6- نوازنی، بهرام (تابستان 1393)"فتح الله گولن و جنبش اجتماعی – سیاسی وی در ترکیه". فصلنامه مطالعات سیاسی جهان اسلام. سال سوم. شماره 10. صص 173- 151.

7- هرمان، راینر (اردیبهشت 1383)"روایت¬های متفاوت از اسلام سیاسی در ترکیه". ترجمه محمد حسین خورشیدی. اخبار ادیان. سال دوم. شماره 7. صص 122- 118.