دلیل مصونیت کلام‌الله مجید از تحریف/ چه کسانی سوره‌های قرآن را تنظیم کردند؟

به گزارش خبرنگار فرهنگ و هنر دفاع پرس، قرآن کلام الهی است که در طول 23 سال به تدریج نازل شده و ترتیب نزول آیات قرآن به نحوی که الان به چشم میخورد نبوده است؛ چنان که نخستین آیات نازل شده «اقرا باسم ربک الذی خلق» بوده است، نه سوره حمد. سؤال این است که جمعآوری قرآن بهصورت کنونی، به دستور چه کسی و در چه زمانی و چگونه انجام گرفت؟

رسول گرامی اسلام در خلال 23 سال از بعثت تا رحلت، آیات شریفه قرآن را قرائت کرده و تعلیم میدادند. اکثر مسلمانان آیات قرآن را حفظ میکردند و بعضی نیز آیات را با وسایل و ابزار آن روز مینوشتند و نگهداری میکردند. افراد نخبهای که این کار را بهطور دقیق و کامل انجام میدادند، به «کاتب وحی» معروف شدند که نام و شرح حال آنها در کتابهای تاریخ اسلام ثبت است.

سپس طی مراحلی، آیات و سور قرآن جمعآوری و تنظیم شد و بهصورت یک کتاب مدون درآمد؛ که آن را «مصحف» نامیدند و مردم از روی این مصحف رونویسی میکردند.

ب) نگارش حروف قرآن

قرآن در آغاز، به شیوه خط متداول صدر اسلام نوشته شده است. این خط فاقد هرگونه علامت بود؛ چه نقطه و چه اعراب. از این رو، اکثر حروف آن دارای شکلهای مشترک و همانند بوده است. این شکلها عبارتند از: ا ب ب ح ح د ر س س ص ص ط ع ع ع ع ف ک ک ل ل م م ن و ه ه -ه ی مثلا سوره حمد به شیوه زیر نوشته میشده است:

بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله رب العلمین الرحمن الرحیم ملک یوم الدین ایاک نعبد و ایاک نستعین اهدنا الصراط المستقیم صراط الذین انعمت علیهم غیر المغضوب علیهم و لا الضالین

نمونههای متعدد از این رسمالخط که مربوط به قرن اول هجری است، هماکنون در موزههای مهم جهان موجود است؛ مانند گنجینه قرآن در مشهد مقدس، موزه قم، اصفهان، پاریس، لندن و مسکو.

این خط در مقایسه با خط عربی کنونی، این ویژگیها را دارد:

1.فاقد هرگونه نقطه و اعراب و علامت است. مانند: ایاک نعبد و ایاک نستعین

2. بسیاری از حروف، به ویژه الفها نوشته نشدهاند. مانند کلمات:«الرحمان، العالمین، مالک و صراط»که به صورت«الرحمن، العلمین، ملک و صرط»نوشته شدهاند.

در صدر اسلام اکثر مسلمانان، عربزبان بودند و بسیاری از آنان، قسمتهای متعدد یا کل قرآن را حفظ میکردند و غالبا با آیات قرآن مأنوس بودند و این آیات تکیهکلام و ورد زبانشان بود. لذا آن زمان مشکلی در خواندن قرآن به چشم نمیخورد. یعنی حروف و کلمات همشکل و حرکات و حالات حروف را با توجه به قرائن جمله و حضور ذهن، تشخیص میدادند و به نحو صحیح میخواندند؛ همانگونه که ما خواندن زبان فارسی را در اول دبستان ابتدا با علائم فرامیگیریم، ولی پس از آن بدون علامت مینویسیم و میخوانیم. این نگارش اولیه قرآن را«رسم المصحف»نامیدهاند..

علامتگذاری خط قرآن

در نیمه دوم قرن اول هجری که پیوسته بر تعداد مسلمانان غیر عرب زبان افزوده میشد، بسیاری از آنان به دلیل عدم آشنایی و عدم تسلط بر زبان عربی، در قرائت قرآن دچار اشکال و اشتباه میشدند.این امر باعث شد که طی مراحلی، خط قرآن علامتگذاری شود، تا قرائت آن دچار تحریف و اشتباه نشود.

علامتگذاری خط قرآن در دو زمینه انجام شد:

1.نقطه گذاری حروف متحدالشکل، برای متمایز شدن آنها از یکدیگر؛ مانند«د ذ، ر ز، س ش، ص ض و ط ظ»

علائم زینتی و سلیقهای در خط قرآن، فقط جنبه هنری و سلیقهای دارند و برای تابلوها و کتیبههای نفیس مناسب هستند، این علائم در آموزش و قرائت قرآن، هیچ نقش مثبتی ایفا نمیکنند، بلکه باعث مشکلاتی میشوند.

2. علامتگذاری به وسیله حرکات، تنوین، تشدید و... که در ابتدا به صورت نقطههای درشت بود، سپس طی مراحلی تغییر شکل پیدا کرد و به صورت شکلهای فعلی درآمد. به نقطهگذاری«نقط الاعجام»میگویند و حروف نقطهدار را«حروف معجمه»و در مقابل حروف بی نقطه را«حروف مهمله»مینامند. همچنین اعرابگذاری را«نقطه الاعراب، شکل یا ضبط» نامیدهاند. با این دو نوع علامتگذاری، تقریبا خط قرآن تکمیل و باعث شد که از اشتباه، ابهام، تحریف و هر گزند دیگری محفوظ و مصمون بماند.

درباره زمان جمعآوری و تدوین قرآن میان محققان علوم قرآنی سه دیدگاه وجود دارد؛ دسته اول معتقدند: تدوین قرآن به بعد از رحلت رسول الله(ص) برمیگردد؛ چرا که امکان تدوین قرآن به لحاظ پراکندگی نزول وحی وجود نداشت.

دسته دوم معتقدند تدوین قرآن به همین صورت فعلی (ترتیب آیهها و سورهها) در عهد رسول الله(ص) انجام گرفته است و معتقدند مصونیت قرآن از خطر تحریف بدون تدوین در زمان آن حضرت امکانپذیر نیست؛ چون غیر از حضرت کسی به طول کامل از خصوصیات قرآن آگاهی ندارد. تحدی از جانب قرآن، اقتضا میکند آیهها و سورهها تنظیم و به شکل خاصی درآیند. روایاتی چنان دلالت دارد که عدهای در زمان رسول الله(ص) مشغول این کار بودند. از شعبی نقل شده است که: شش نفر از انصار، قرآن را در عهده رسول الله(ص) جمع کردند: ابی بن کعب، زیدبن ثابت، معاذبن جبل، ابودرداء، سعید بن عبید، و ابوزید.

دسته سوم معتقد است که برای قرآن سه مرحله جمعآوری شکل گرفته است: نظم و چینش آیهها در کنار یکدیگر که شکلگیری را در پی دارد. این کار در زمان پیامبر(ص) صورت گرفت. مرحله دوم: جمع کردن مصحفهای پراکنده در یک جا و تهیه جلد برای آنها که در زمان ابوبکر انجام شد. مرحله سوم: جمعآوری تمام قرآنهای نویسندگان وحی برای نگارش یک قرآن بهعنوان الگو و ایجاد وحدت قرائت در آن. این مرحله در زمان عثمان صورت گرفت. طرفداران دیدگان سوم برای مدعای خود ادلهای ذکر کردهاند که در کتاب مربوط به علوم قرآنی به تفصیل آمده است.

به هر حال، آن چه گذشت نشان میدهد همه علمای اسلام تدوین قرآن در غیر زمان رسولالله(ص) را نپذیرفتهاند. عدهای از آنان به تدوین و جمعآوری در زمان رسولالله معتقدند و سه مرحلهای بودن و یا تدوین در زمان خلفا، را بهطور کلی رد میکنند؛ ازجمله آیتالله خویی در ترجمه البیان، ج1، ص346 و آیتالله حسنزاده در فصلالخطاب، ص46 و دکتر صبحی صالح در مباحث فی علوم القرآن، ص73. مرحوم آیتالله خوئی در توجیه دیدگاه خود امور ذیل را مطرح فرموده است:

1 . احادیث دلالتکننده بر جمع قرآن در غیر زمان پیامبر(ص) متناقض مینماید. در برخی نام ابوبکر و در برخی دیگر عمر و در برخی هم عثمان ذکر شده است.

2 . این احادیث با احادیث دلالتکننده بر جمع قرآن در زمان پیامبر تعارض دارد.

3 . احادیث فوق با حکم عقل به وجوب اهتمام پیامبر در امر جمع و ضبط قرآن مخالف است.

4 . روایات فوق با اجماع مسلمانان مبنی بر ثبوت قرآن با تواتر نیز مخالفت دارد.

5 . جمع متاخر، طبعا نمیتواند شبهه تحریف قرآن را بهطور کامل از بین ببرد.

در مقابل آنهایی که تدوین را به عهد رسول الله(ص) منسوب نمیدانند، به سؤالات مرحوم آیتالله خوئی پاسخ گفته، بر این باورند که قضیه جمعآوری قرآن حادثهای تاریخی است؛ نه مسالهای عقلانی. پس باید در اینباره به نصوص تاریخی مستند مراجعه کرد. این گروه در مقابل این سؤال که چرا تدوین در زمان رسول(ص) صورت نگرفت. میگویند: اهتمام پیامبر به ترتیب وجمع آیهها مربوط میشد. اما جمع و ترتیب سورهها همانند مصحف واحد، کاری است که بعد از رحلت صورت گرفت؛ علتش هم این بود که همچنان در زمان پیامبر(ص) نزول قرآن انتظار میرفت و با عدم انتقطاع وحی، چگونه جمعآوری قرآن بین دو جلد همانند کتاب امکانپذیر بود. از این رو، هنگامی که پیامبر آثار وفات را مشاهده فرمود و به انقطاع وحی یقین پیدا کرد، حضرت علی(ع) را به جمعآوری قرآن وصیت فرمود.

امامان(ع) قرآن موجود را تایید و تلاوت آن را سفارش کردند. علامه طباطبائی در اینباره میفرماید: «حضرت علی(ع) با این که خودش پیش از آن قرآن مجید را به ترتیب نزول جمعآوری کرده و به جماعت نشان داده و مورد پذیرش واقع نشده بود و در هیچیک از جمع اول و دوم او را شرکت نداده بودند، با این حال هیچگونه مخالفتی و مقاومتی از خود نشان نداد و مصحف دایر را پذیرفت و تا زنده بود حتی در زمان خلافت خود از مخالفت دم نزد. همچنین ائمه و اهل بیت(ع) که جانشینان و فرزندان آن حضرتند، هرگز در اعتبار قرآن مجید، حتی به خواص خود، حرفی نزدهاند؛ بلکه پیوسته در بیانات خود استناد به آن جسته و شیعیان خود را امر کردهاند که از قرائت مردم پیروی کنند...»