تثبیت اسد بزرگ‌ترین ضربه روسیه به عربستان و سلفی‌گری است

به نحو کلی و از دیدگاه زمانی میتوان روابط عربستان و روسیه را به دو بخش متمایز دوره جنگ سرد و دوره پس از جنگ سرد تقسیم کرد. در دوره جنگ سرد روسیه در چارچوب اتحاد جماهیر شوروی وجود داشت و اساسا به دلیل اینکه یکی از مهمترین شرایط دوران جنگ سرد تقابل ایدئولوژیکی بین شرق و غرب در جهان بود عربستان در کنار ایران (به عنوان دو ستون سیاست خارجی امریکا در صحنه خاورمیانه) روابط خوبی با شوروی نداشت. در واقع اتحاد شوروی اولین کشوری بود که در سال ۱۹۲۶ میلادی با حجاز (که در سال ۱۹۳۲ نام آن به عربستان سعودی تغییر یافت) رابطه کامل دیپلماتیک برقرار کرد، اما عربستان در سال ۱۹۳۸ سفارت خود در مسکو را بست و تا زمان فروپاشی شوروی حاضر به از سرگیری روابط نشد

 

میتوان گفت پایینترین سطح روابط بین دو کشور (آنهم نه در بعد سیاسی) وجود داشت. در دوره جنگ سرد شوروی متحدانی از جمله عراق، سوریه، یمن و لیبی در منطقه داشت. در دوره پس از جنگ سرد و فروپاشی شوروی و حضور روسیه به عنوان کشور جانشین شوروی در اویل دهه ۱۹۹۰ شرایط جهانی تغییر کرد و صف بندیهای جدیدی در صحنه جهانی بروز یافت. با وجود این امر کماکان روابط عربستان و روسیه حداکثر عادی تلقی میشد و ما شاهد نقطه عطف جدیدی در روابط دو سویه نبودیم. یعنی ریاض همچنان با بدگمانی روسیه را مینگریست و روسیه هم در دوران رکود خود به سر میبرد. این وضعیت تا اوایل دوره هزاره جدید میلادی ادامه داشت. گذشته از این، بعد از فروپاشی شوروی و جانشینی روسیه نهضتهای مرکز گزیر و جدایی طلبانه در منطقه قفقاز شمالی روسیه و بویژه جمهوری خودمختار چچن منجر به بروز دو جنگ در اواسط دهه ۹۰ میلادی و اوایل دهه ۲۰۰۰ میلادی بین روسیه و جدایی طلبان چچن شد. در این بین عربستان با توجه به داعیه رهبری جهان اسلام از مدتها قبل و از دهه شصت میلادی با ایجاد سازمانی به نام «رابطه العالم الاسلامی» سعی در گسترش ایدئولوژی سلفیت و وهابیت در همه مناطق داشت

 

لذا بعد از فروپاشی شوروی و باز شدن مرزها بر روی افراد و ایدهها تلاش کرد تا از راه تاسیس مدارس و مساجد و دیگر مراکز و ارسال مبلغ با تبلیغ ایدئولوژی وهابیت مسلمانان این منطقه را به خود جذب کند. عربستان در این زمینه موفقیتهایی کسب کرد و حتی در برهه کنونی اکثریت غالب مسلمانان فعال در منطقه قفقاز شمالی را تکفیریهای وهابی (که بیشتر در راستای اهداف عربستان حرکت میکنند) تشکیل میدهند. در واقع اهداف عربستان و کمکهای مستقیم و غیر مستقیم عربستان به جدایی طلبان چچن و بعدها اینگوشیها، داغستانیها و بقیه مسلمانان افراطی در منطقه قفقاز شمالی از چشم دستگاههای اطلاعاتی و دولت روسیه پنهان نماند و روسیه در این زمینه همواره رویکردی انتقاد آمیزی نسبت به عربستان داشت

 

روابط روسیه و عربستان در هزاره جدید

 

با به قدرت رسیدن پوتین و تجدید حیات روسیه در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی، نظامی و انرژی، مسکو درصدد بازتعریف روابط خود در صحنههای مختلف منطقهای، بین المللی برآمد. در این راستا خاورمیانه جایگاه خاصی برای روسها داشت و سعی کردند تا از دوره پوتین روابط خود را با کشورهای ثروتمند جنوب خلیج فارس بیشتر کنند. در این راستا مسکو تلاش کرد تا با عربستان به عنوان بزرگترین و مهمترین کشور عرب منطقه روابط خوبی داشته و آن را گسترش دهد. همچنین دو کشور تلاش کردند که جنبهها و دروازههای جدیدی در روابط دو جانبه بگشایند. چنانچه از جانب روسیه پیشنهادهایی برای فروشهای بزرگ تسلیحاتی به عربستان ارائه شد

 

بحران سوریه و نقش آن در روابط دو جانبه

 

در واقع زمانی که جنبشهای مردمی در خاورمیانه عربی و شمال آفریقا شروع شد، یکی از کشورهایی که درگیر این ناآرامیها شد سوریه بود. اما این کشور به عنوان پایگاه سنتی روسیه در منطقه بود. در این حال در سوریه عملا تقابل اهداف، منافع و دیدگاههای عربستان و روسیه نمود پیدا کرد. یعنی در حالی که برای روسیه داشتن روابط استراتژیکی با سوریه به رهبری بشار اسد و در اختیار داشتن پایگاه دریایی طرطوس در ساحل مدیترانه منافع حیاتی تلقی میشد، در مقابل به دلیل کینه و دشمنی خاندان سعودی با خاندان اسد و همچنین مخالفت شدید عربستان با تداوم محور مقاومت در منطقه این کشور سعی فراوانی کرد تا از راه تجهیز، آموزش و در اختیار گذاشتن پیشرفتهترین تسلیحات به گروههای تکفیری در سوریه، دولت قانونی این کشور را سرنگون کند

این رویکرد عربستان با مخالفت شدید روسیه و جمهوری اسلامی ایران مواجه شد و این مساله موجب شد تا عملا شاهد اختلافات و حتی اظهارنظرهای تند روسیه و عربستان علیه دیگری باشیم. چنانچه شاهد سفرهای بندر بن سلطان به روسیه و دیدارهای وی با پوتین بودیم. در این ملاقاتها بندر از روسیه دعوت کرد تا در قبال پیشنهادهای مختلف چون خریدهای تسلیحاتی گزاف چند میلیارد دلاری از روسیه نظرش را در مورد سوریه تغییر داده و حمایت از سوریه را قطع کند. اما این درخواست با واکنش شدید پوتین مواجه شد و بندر نیز پوتین را تهدید کرد که میتواند در اوضاع امنیتی روسیه تاثیر گذار باشد. حتی بندربن سلطان به گونه ضمنی تهدید کرد که امنیت بازیهای المپیک زمستانی سوچی در فوریه ۲۰۱۴ میلادی در سوچی در کنار دریای سیاه را تحت تاثیر قرار دهد

رویکرد عربستان درباره سوریه و قفقاز شمالی و تاثیر آن در روابط با روسیه

اخیرا شاهد دو انفجار انتحاری در ۲۹ و ۳۰ دسامبر۲۰۱۳ در شهر ولگوگراد در بخش شمالی ناحیه قفقاز شمالی و در واقع دروازه روسیه بودیم. این دو انفجار به منزله هشدارهایی از سوی کرملین تلقی شد. حتی پوتین در پیام سال نو خود عربستان را به دست داشتن در این انفجارها متهم و این کشور را به عنوان کشوری حامی تروریسم معرفی کرد. همچنین سخنگوی رسمی وزارت خارجه مسکو اعلام کرد: روسیه عربستان سعودی را به عنوان حامی تروریسم و گروههای تروریستی میشناسد. اکنون به نظر میرسد عربستانیها در مورد روسیه تلاش میکنند از اهرمهایی چون گروههای تکفیری در قفقاز شمالی به رهبری دکو عمراف استفاده و با اعمال فشار به روسیه و در معرض خطر قرار دادن شهروندان روسیه و بازیهای سوچی در واقع مانع ادامه رویکرد فعلی روسیه در مورد سوریه شوند. اما روسها هم نشان دادهاند که حاضر نیستند که منافع ملی خود را به راحتی معامله کنند. لذا انتظار میرود که روسیه برعکس خواسته سعودیها به پشتیانی از دمشق خود ادامه دهد. در این شرایط درواقع بهترین پاسخی که روسیه میتواند به دخالتهای نامشروع و غیر منطقی ریاض نشان دهد افزایش حمایت از دولت اسد (به گونهای که دولت سوریه بتواند گروههای تکفیری و تروریست را که در بیشتر نقاط سوریه فعالیت دارند و شامل گروههای جبهه النصره، داعش و جبهه الاسلامیه هستند) را سرکوب کند

در شرایط کنونی بعد از ناامیدی عربستان از امریکا در دست زدن به اقدام نظامی علیه سوریه به این جمع بندی رسیده که باید با استفاده از امکانات مالی و پشتیبانی سیاسی و دیپلماتیک به هر نحوی اهداف خود را دنبال کند. لذا شاهد اقداماتی از جانب عربستان مانند تلاش برای سرنگونی دولت قانونی سوریه از راه افزایش قابل توجه کمکهای تسلیحاتی و مالی به گروههای تروریست تکفیری، تلاش برای گسترش نفوذ در کشور لبنان با انجام انواع انفجارهای انتحاری و حملات مسلحانه بر ضد منافع ایران و جنبش حزب الله و مساعدت به تکفیریهای لبنان، کمکهای گسترده به گروههای تکفیری برای نفوذ به داخل عراق و به راه انداختن جنگ داخلی در این کشورهستیم. هدف کلی عربستان سعودی این است که با استفاده از این روشها، اهداف منطقهای خود که همان تضعیف جبهه مقاومت و مقابله با تقویت و افزایش و نفوذ حضور جمهوری اسلامی ایران در سطح منطقهای است را محقق کند

روابط ایران و روسیه و تاثیرآن در نگاه ریاض به مسکو

به گونه کلی عربستان با هر گونه اقدام و فرایندی که موجب تقویت حوزه نفوذ ایران در منطقه خاورمیانه عربی گردد و یا به هر نحو دیگر هر اقدامی دیگری که منجر به بهبود روابط ایران با قدرتهای بزرگ بین المللی اعم از روسیه و غرب گردد مخالف است. چنانچه عربستان بعد از توافق اخیر هستهای در ژنو (بین ایران و غرب) لبه تیز حملات سیاسی و دیپلماتیک خود را متوجه امریکا کرد و این کشور را متهم به معامله به ایران و افزایش قدرت منطقهای تهران کرد. در این حال روابط ایران و روسیه علاوه بر منافع دو جانبه دارای چشم اندازی بسیار مثبت است. یکی از نشانههای آن نیز قبول دعوت آقای دکتر روحانی ازجانب ولادیمیر پوتین برای سفر به ایران و انعقاد قرارداد بزرگ نفتی بین ایران و روسیه است

طبیعتا اینگونه اقدامات که منجر به بهبود و گسترش روابط ایران و روسیه میگردد به هیچ عنوان مد نظر عربستان نیست. جدا از این نیز نباید فراموش کرد که ایران و روسیه با گروههای تکفیری که با نام اسلام و در واقع در راستای منافع عربستان اقدام به کشتار غیر نظامیان به بدترین وضع ممکن میکنند به شدت مخالف هستند. در واقع ایران و روسیه در زمینه مقابله با گروههای تکفیری منافع امنیتی مشترکی دارند. جدا از این ایران و روسیه در حوزه دریای خزر در چارچوب نظام منطقهای واحد قرار دارند و در شرایطی که قدرتهای غربی ایران را تحت محاصره اقتصادی قرار دادهاند گسترش روابط اقتصادی ایران با روسیه، تامین بخشی از نیازها از روسیه و افزایش همکاریهای دفاعی و تسلیحاتی از جمله مواردی است که از نگاه عربستان به منزله تهدید به شمار میرود. چرا که این موارد موجب افزایش قدرت ملی و منطقهای ایران و تاثیرگذاری بیشتر ایران در منطقه و جهان خواهد شد. لذا عربستان با هر گونه اقدامی که موجب قدرتمندی ایران گردد مخالف است. در مجموع هر قدر روابط ایران و روسیه تقویت گردد این امر به ضرر عربستان است و با آن مخالفت خواهد کرد

روسیه و رویکردهای تقابلی امنیتی، سیاسی، و نظامی در مورد عربستان

به نظر میرسد عربستان نقشی کاملا منفی در صحنه امنیتی روسیه بازی میکند و روسها از این امر آگاهی دارند. یکی از واکنشهای اولیه روسیه در مورد مداخلات عربستان انجام اقدامات نظامی متقابل و نوعی تهدید نظامی عربستان و حتی بمباران خاک عربستان است. کما اینکه درپی شدت یافتن دامنه تنشها بین روسیه و عربستان سعودی بر سر موضوع سوریه و افزایش سطح اتهامات بین این دو کشور در رابطه با حوادث تروریستی روی داده در روسیه، یک مسئول عالی رتبه در پدافند هوایی ارتش روسیه اعلام کرد: مسکو طرحهای لازم برای اقدام نظامی ضد «ریاض» و «دوحه» را آماده کرده است. با این حال در شرایط کنونی انجام هر گونه اقدام نظامی از سوی روسیه بر ضد عربستان به نظر منتفی است. چرا که با توجه به حضور نیروهای گوناگون امریکا در خلیج فارس این امر با واکنش امریکا هم مواجه میگردد. لذا اساسا انجام چنین اقدامی دور از ذهن به نظر میرسد

در نتیجه روسیه ناچار است برای مقابله با اقدامات عربستان به نحو غیرمستقیم عمل کند. یکی از واکنشهای روسیه در مورد عربستان میتواند افزایش حضور نیروهای روسی در اطراف عربستان بویژه در خلیج عدن، دریای عرب، دریای سرخ و اقیانوس هند و افزایش شمار ناوگان نیروی دریای روسیه که نوعی تهدید نظامی غیرمستقیم عربستان محسوب میشود، باشد. در بعد دیگر واکنشهای دیگری نیز مد نظر مسکو است. چنانچه در وهله اول اقدامات دیپلماتیک بویژه شکایت به سازمان ملل و نهادهای حقوقی و قضایی مربوطه (اعم از شورای امنیت و دیوان دادگستری بین المللی و طرح مساله در مجمع عمومی سازمان ملل) مد نظر خواهد بود

در وهله بعد به نظر میرسد پاسخ روسیه شامل انواع اقدامات در راستای تضعیف موقعیت و اهداف منطقهای عربستان چون تقویت و گسترش روابط با دشمنان و رقیبان منطقهای عربستان (بویژه جمهوری اسلامی ایران و سوریه) باشد. در این حال افزایش قدرت دولت سوریه و شکست گروههای تکفیری در سوریه بزرگترین ضربه روسیه به عربستان خواهد بود. گذشته ازاین روسیه برای چندمین بار استاندارهای دوگانه غربی در مواجهه با جنبشهای مردمی در منطقه را محکوم کرده است

چنانچه نماینده روسیهدر سازمان ملل چند ماه قبل با طرح مساله بحرین در شورای امنیت این پرسش را مطرح کرد که چرا غربیها به مخالفان سوری توجه میکند، اما هیچ گونه توجهی به بحرین و سرکوب مردم توسط دولت بحرین نمیکنند؟ در کنار این نیز روسیه میتواند طرح مساله سرکوب شیعیان بحرین و عربستان در استان الشرقیه را در مجامعی چون شورای امنیت و شورای حقوق بشر سازمان ملل مطرح کند. در بعد دیگری روسیه میتواند با توانمندی اقتصادی خود اقداماتی در راستای ایجاد محدودیت برای عربستان بویژه در بازارهای نفتی ایجاد کند

جمع بندی: آینده روابط روسیه و عربستان

اگر چه روابط روسیه و عربستان سعودی از زمان شکل گیری مجددش از سال ۱۹۹۱ تا به امروز فراز و نشیبهای بسیاری به خود دیده است، اما هم اکنون این روابط به اوج وخامت خود رسیده است. هر چند روسیه بیشتر از دیدگاه منافع اقتصادی به دنبال گسترش روابط با عربستان بود، اما در برهه کنونی بیش از اینکه متغیرهای انرژی و اقتصاد در روابط دو کشور مطرح باشد متغیرهای سیاسی، امنیتی و ایدئولوژیکی در روابط دو کشور حاکم شده است. در این حال وجود این متغیرها و فاصله زیاد دو کشور در این زمینهها باعث خواهد شد سطح روابط دو کشور بیش از پیش تقلیل پیدا کند و حتی به سطح کاردار و به قطع روابط دو جانبه بینجامد. در حال حاضر هیچ چشم اندازی در مورد تغییر در مواضع دو کشور وجود ندارد. میتوان گفت اگر گروههای تکفیری بتوانند در برگزاری المپیک زمستانی سوچی اختلالی ایجاد کنند و یا مانع برگزاری آن گردند یا عملا باعث خروج گروههای ورزشکار از المپیک گردند و پرستیژ و وجهه روسیه در صحنه بین المللی را خدشه دار کنند، روسیه واکنش شدیدی به این مساله نشان خواهد داد.